Нарықтық экономикадағы мемлекеттің рөлі

 Бугін шектеулер  жойылды - мыс болып отыр . Бірақ  олардың орнына басқа шектеулер  , кедергілер келді: шамадан тым  асып кеткен салықтар көлемі, алып сатарлыққа жол ашу , криминалдық  әрекеттердің жандануы - рэкет , мемлекеттік коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбеюі, т. б. Осылардың барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік -шаруашылық іс - қимылдарға негативтік ықпалын асыра түседі.

Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің болуын талап етеді Осылардың жиынтығы нарық жүйесін қүрайды .        

 Нарық экономикасының  бірінші және өте маңызды элементі -өндірушілер мен тұтынушылар  . Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі  процесінде қалыптасады - біреулер  тауарды өндіреді, екіншілер оны  түтынады . Түтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланады . Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір - бірімен байланысы , әрқайсысының әрекеттерінің әүл байланыстар тұрақты болады, мамандануға

еледі және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер формасында жүреді .        

  Нарықтық экономикасының үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны жеке талдап танысайық, бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші , баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп)отырады. Екінші -   осы географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар эсерінің сферасын баға анықтайды . Осы сфераның шегін транакциондык шығындар болжайды , яғни айырбас пен байланысты айналым шығындарын болжайды.       

 Нарық экономикасының  төртінші, орталық буыны - екі  құрылымнан, сүраныстан және ұсыныстан  тұрады . Нарықта сұраныс тауарларға  қажеттілік болып көрінеді. Осы  тауарлар түтынушыларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып алады . Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың ене ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сүраныс пен ұсыныс материялдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері.       

 Нарық механизмінің  бесінші элементі - бәсеке . Бұл пайданың  жоғары болуын және осының  негізінде өндіріс масштабын  кеңейтуді қамтамасыз етеді . Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу механизмІнің формасы болып табылады . А.Смит бәсекені нарықтың «көрінбейтін қолы» деген . «Көрінбейтін қол» идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес , өздерінің қара басының қамын ойлап әрекет етеді. Осы әрекеттердің жиынтығы коғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады . Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттушілерінің - бағаның, пайданыңнормасының, проценттің, т . б . мөлшерін анықтау болып табылады .       

  Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым

жатады. Нарық  тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді .                         

 

1.З.  Мемлекет және бизнес 

 

 

         Шағын және орта  бизнесті қолдау бағдарламасы . Шағын кәсіпкерлік (ШК) қазіргі кезеңде мемлекеттік және қогамдық қолдауға зәру.        

 Осы саладағы  мемлекеттік шаралардың орталық  орнын шағын нарықтық инфрақұрылымды  дамыту алады. Нарықтық экономикасы  дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей  ШК ұлттық экономикада маңызды қызмет атқарады : сұраныс пен ұсынысты тендестіру арқылы нарықтық қатынастар өндірісінің негізгі тетігін қамтамасыз етеді, жалпы ұлттық өнімнің жартысынан көбін өндіреді, 70% ке дейін жұмыс орнын құрайды , адам ресурсы мен   инновациялық күштерді белсендіруге елеулі әсер етеді.       

 ШК-ке мемлекеттік  әсер ету - негізгі рыноктық  тетіктер қалыптасатын қаржылық  және экономикалық дағдарыс алынатын  реформаның   екінші кезеңінің мәселесі. Шағын кәсіпорындардың өндірістік және инновациялық іс-әрекеті. Шағын бизнес дамуының қазіргі кезеңде бірінші кезекте шикізатты өңдеу және өнім мен тауарларды өндірумен біріктірілген шағын кәсіпорындар желісін қолдаумен байланысты, ол рынокта сәйкес технологиялық және технологиялық жабдықтар болуын болжайды.Алайда 1993 жылдың басында шағын кәсіпкерлік не өздігінен жойылатын не жеке құбылыс ретінде қалыптасатыны белгілі болды. Үкімет басында шағын кәсіпкерлікке шұғыл түрде мемлекеттік қолдау көрсетілуі керектігі ұғынылды. Сәйкес үйымдастыру құрылымдары федералдық деңгейде қалыптаса бастады.      

  Шағын бизнес дамуының қазіргі кезеңде бірінші кезекте шикізатты

өңдеу және өнім мен тауарларды өндірумен біріктірілген  шағын кәсіпорындар желісін. қолдаумен  байланысты, ол рынокта сәйкес технологиялық  және технологиялық жабдықтар болуын болжайды. Қаржылық-несиелік қолдау. Қазіргі уақытта меншіктегі қарыз қаражаттарының жетіспеушілігі бар шағын кәсіпорындардың жаңасын кұру және іс-эрекеттерін дамыту үшін негізгі кедергілердің біреуі болып түрады. Бастапқы капиталдың жетіспеушілігі, қаражатты жинақтаудың шектелген мүмкіндіктері, қаржылық-несиелік ресурстарға қол жеткізудің қолайсыз шарттары салдарынан шағын кәсіпорындар өзіндік даму үшін ішкі стимулға, жаңа тауар рыногын игеру мүмкіндігі, нарықтық өндірісті жетілдіру және өнім сапасын арттыру мүмкіндігі жоқ. Осы факторлармен шағын кәсіпорындарды өндірістіктен сауда және қаржылық салаға ауыстыру, көлеңкелік рынокты және ақша қаражаттарының есептелмеген айналысын дамыту сияқты проблемалармен тікелей байланысты.

Қаржылық-несиелік қолдау. Қазіргі уақытта меншіктегі қарыз қаражаттарының жетіспеушілігі бар шағын кэсіпорындардың жаңасын кұру жэне іс-әрекеттерін дамыту үшін негізгі кедергілердің біреуі болып тұрады. Бастапқы капиталдың жетіспеушілігі, қаражатты жинақтаудың шектелген мүмкіндіктері, қаржылық-несиелік ресурстарға қол жеткізудің қолайсыз шарттары салдарынан шағын кэсіпорындар өзіндік даму үшін ішкі стимулға, жңа тауар рыногын игеру мүмкіндігі, нарықтық өндірісті жетілдіру және өнім сапасын арттыру мүмкіндігі жоқ. Осы факторлармен шағын кәсіпорындарды өндірістіктен сауда және қаржылық салаға ауыстыру, көлеңкелік рынокты және ақша қаражаттарының есептелмеген айналысын дамыту сияқты проблемалармен тікелей байланысты.      

 Қаржылық-несиелік  қолдау. Қазіргі уақытта меншіктегі қарыз қаражаттарының жетіспеушілігі бар шағын кәсіпорындардың жаңасын құру

және іс-эрекеттерін  дамыту үшін негізгі кедергілердің  біреуі болып тұрады. 

Бастапқы капиталдың жетіспеушілігі, қаражатты жинақтаудың  шектелген

мүмкіндіктері, қаржылық-несиелік ресурстарға кол жеткізудің қолайсыз шарттары салдарынан шағын кәсіпорындар өзіндік даму үшін ішкі стимулға, жаңа тауар рыногын игеру мүмкіндігі, нарықтык өндірісті жетілдіру және өнім сапасын арттыру мүмкіндігі жоқ. Осы факторлармен шағын кәсіпорындарды өндірістіктен сауда және қаржылық салага ауыстыру, көлеңкелік рынокты және ақша қаражаттарының есептелмеген айналысын дамыту сияқты проблемалармен тікелей байланысты.      

 Салық саясатын  жетілдіру бойынша:      

- жеке шағын  салықтардың елеулі санын жою:       

-  салық салу туралы заңдарда және қаржы жылы ішінде салық салу тәртІбінің нормаларын белгілеу;      

- салық салу  кезінде аванстау тәртібін жою;       

-   салықтық айыппұл және санкциялар түріндегі барлық түсімдерді сәйкес бюджеттерге бағыттау;      

-    салық   салу   мәселелері   бойынша   түсіндірмелер   беруді   салык органдарына міндеттемелері ретінде заңнамалық белгіленген.       

 Шағын   кәсіпкерлікте   жеке   және   басқа   да   инвестициялар   үшін жеңілдіктер жүйесін құру мыналар есебінен қамтамасыз етіледі:      

-   ШК  субъектілерінің мемлекеттік  инвестициялық бағдарламаларда қатысуы;      

- бюджеттен  тыс көздерді тарту саласында  шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі  қорлар мен басқа да мамандандырылған  институттар іс-әрекетін белсендендіру;      

- шағын бизнеспен  жұмыс істейтін коммерциялық  банктер мен басқа да қаржылык  институттар үшін жеңілдіктер  жүйесін дамыту;      

-   шағын  кәсіпкерлік  субъектілеріне  жоғары  тиімді  инвестициялық жобаларды  іске  асыру үшін үлестік жағдайда тікелей  қаржылай  қолдау

көрсету.      

 Қаржылық-несиелік инфрақұрылымды  әрі қарай дамыту:      

-  шағын кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік және муниципалдық қорлар жүйесі арқылы қаржылық-несиелік қолдау нысандарын кеңейту;

-  несие кооперативтері (өзара несиелеу қоғамдары), өзара сақтандыру жуйелерін дамыту;      

-     инвестицияларды    қаржыландыру    көздерін    іздестіру,    бизнес-жоспаларды    даярлау,    инвесторлар    келіссөздерін    үйымдастыру,   даулы мәселелерді   шешу   саласында   көмектеу   бойынша   қор   мен   кәсіпкерлер бірлестіктерінің іс-әрекетін жандандыру.       

 Кадрларды даярлау.  Қазіргі уақытта кәсіпкерлік  іс-әрекет саласы үшін мамангдарды  даярлау саласында елеулі тәжірибе  жинақталған. Орталықта және басқа  да өңірлерде кәсіпкерлік іс-әрекет саласында халықты жылдам даярлау үшін жеткілікті мамандық, ұйымдастыру және зияткерлік дайындығы бар мемлекеттік және мемлекеттік емес оқу мекемелері дамып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

2-тарау.  Экономикалық даму стратегиясындағы  Қазақстан Республикасының әлеуметтік - мемлекеттің рөлі.

2.1.Қазақстан Республикасының  нарықтық экономикага өтуінің

ерекшелітері

 

 

         Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. Ол мынадай принципттерден тұрады :        

 Мемлекеттің белсенді  рөл атқара отырып, экономикаға  араласуының барлық түрінен шектеулі  болуы. Экономикалық реформалар  табысы мен олардың жекелеген  учаскелерде тежелуі мемлекеттің рөлін қайта қарастыруды талап етеді.        

 Орталықтағы және жергілікті  үкімет экономикаға араласудың  барлық түрімен : дән себу, егін  жинау және басқалармен айналысуды  тоқтатуға тиіс. Мемлекет жекеше  сектор басты рөл атқаратын  нарықтың заңды шеңберлерін құра  отырып, әкономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс.

Яғни, меншік қүқықтарын ресімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияга қарсы күресті реттеудің сенімді қүралдарын қүруға, фискальді және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақүрылымды , білім беруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргізуге бағытталған қүқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау көзделіп отыр .       

 Бірақ нарық  дамымаған, нарықтық кеңістік  әкімшілік жүйенің қалдықтарына  толған жерлерде мемлекет нарықты  дамыту мен ол кеңістікті тазарту үшін араласуға тиіс. Экономиканың өзі түрақсыз дамудың аралық кезеңінде түрғанда, мемлекеттің реттеуші рөлі менараласуы бара - бар болуга тиіс.       

 Жаңа әлемдік  экономикалық ұлгілерге сай болу  үшін біз мемлекеттік басқарудың  тиімділігі мен сапасын едәуір көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін арттыруға тиіспіз .       

 Осымен бір  мезгілде мемлекеттің өзі еркін  экономиканың кепілі болуы керек.  Оның міндеті нарық ережелерін  белгілеу, бұл ретте әділ эрі байыпты іс - қимыл жасай отырып, ол ережелердің орындалуын қамтамасыз ету болып табылады .      

 Біз - саналыда  жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері  айқын белгіленіп,  олардың орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан азаматтарының нарықтык экономикаға тез бейімделуі тиіс .      

 Дамыған  рыноктарда мемлекет рөлінің  шектеулі болатынына қарап, ол  еркі мен қайратынан айрылып,  енжар байқаушыға айналады деген  түсінік тумауға тиіс. Керісінше,  ол заңдардың орындалуы үшін өте кушті, конъюнктураның өзгерістеріне даяр болу үшін құзыретті, элемдік және отандық рыноктарды білетін, босаң және шашыраңқы болмау үшін өз жүмысын белсенді жоспарлайтын болуға тиіс. Ол халықтың әр түрлі топтарының мүдделерін анықтауға, даму басымдықтарын айқындауға, жекеше сектормен тығыз ынтымақтастықта болуға және сол арқылы қоғамды біріктіре , беріктете түсуге тиіс .      

 Ал бүгін  мемлекет қажетсіз жерлерде зор  әкімшілік билікке ие болып  , керісінше , рөлі жоғары болуға  тиісті жерлерде енжар қалып отыр. Алайда, істің мұндай күйі біздің дамуымызға кедергі болып отырғаны барған сайын айқын көрініп келеді .      

 Екінші жағынан  алып қарағанда, салықтар мен  баждарды толық ала алмай , жалақы мен зейнетақыны толық  төлей алмай отырып , заңдар мен

жарлықтарған көбінесс орындалмай отырғанда өзімізіді күппі мемлекет деп санай аламыз ба? Осыбайланысты  сапалы  салык төлеушілер мен кәсіпорыпдардың  алал   иелері, сондай-ак  халықтың  аз  қорғалған  жігеріүнемі зиян шегіп отырады. Ал , кэсіорындардың оспадарсыз басшылары мен салык төлемейтіндер алшаң басуда.        

 Бұл проблемаларды  шешудің стратегиясы белгілі.  Біз:               

- Үкіметтің  әлі де орын алып отырған  сауда мен өндіріске