Нарықтық экономикадағы мемлекеттің рөлі

 

                                         Мазмұны 

 

Кіріспе............................................................................................................................................3                    

1-тарау. Экономикалық  процестегі мемлекеттің рөліне толық көзқарастар ..............4

1.1.  Мемлекеттің мәні, және экономикада мемлекеттің рөлі...................................................4

1.2.  Нарықтық экономикадағы мемлекеттің экономикалық  қызметі.....................................5

1.3. Мемлекет және бизнес...........................................................................................................7  

 

2-тарау. Қазакстан  Республикасының әлеуметтік экономикалық  даму стратегиясындағы

мемлекеттің рөлі ........................................................................................................................9

2.1. Қазақстан Республикасының  нарықтық экономикаға  өтуінің ерекшеліктері................9

2.2. Өтпелі кезееңдегі  макроэкономикалық саясат. ................................................................10

2.3. Шағын кәсіпкерлік  нарықтық қатынастардың дамуының тиімді нысаны..................... 11

2.4. Қазақстандағы экономикалық  дамыту, элеуметтік ахуалды жақсартуға жол................14 

 

Қорытынды ................................................................................................................................15

Қолданылған әдебиеттер .........................................................................................................16  

 

 

                                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе  

 

 

          Бұл реферат жұмыстың  тақырыбы:- «Нарықтық экономикадағы  мемлекеттің рөлі»-деп аталады.  Бұл тақырыпты таңдауыма басты  себеп болған мәселе, оның бүгінгі  қоғамдағы экономикамыздағы ең өзекті мәселелерінің болуында. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан нарықтық экономмканы реттеу зор роль атқарады.Халық шаруашылығын экономикалық кан тамыры іспетті, осы нарықтық байланыстар аркылы өндірістің «қан айналымы» жүзеге асады. Оның өміршеңді өндірістің табиғатына, экономикалық әлуметтік жағдайына байланысты , дегенмен нарықтың біраз дербестілігі болады, сондықтанда олар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.          

 Жалпы нарық  мәселесі төңірегінде осы күнге  дейін теориллық айтыстар толастай  келеді.Экономикалық әдебиеттер  мен зерттеулерде "нарық" деген  терминнің мәні осы күнге дейін  толық ашыла қойған жоқ. Нарық  сауалға бірден жауап берудін  өзіндік қиындығы жеткілікті. Нарық мәселелерінің қоғамдағы қайта қүру теориясы мен практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғылым экономикасының арасында нарық түралы бірыңғай пікір жоқ, Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.Сондықтан нарық үдайы өндірісті үйлесімді дамудың басты түтқасы. экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы шаруашылық механизмнің қүрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста  әрекет ететінін  естен шығармаған

жөн. Экономика  ғылымы ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда. Капиталистік қоғамның дамуы деалектикасының өзі нарықтық әкономиканы ұйымдастыруға әкелетіні аян. "Айырбастау"-дейді. В.И. Ленин₇-"адамдарды нарық арқылы біріктіреді". Нарықтық экономика-ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді.Стихиялы нарық -капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болады. Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі, әлеуметтік бағдарланған нарыққа көшу әкономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз құралы деп танылып отыр. Нарықтың маңызды әлементтеріне нарықтық инфрақүрлым жатады. Нарық тауар биржаларының, көтерме және бөлшек сауда қүрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді. Нарық әкономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішіен ең үнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін вариянты таңдап алынады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау.  Экономикалық процестегі мемлекеттің рөліне толық теориялық қарастар

1.1. Мемлекеттің  мәні және экономикада мемлекеттің  рөлі     

        Рыноктық түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру, экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып табылады.

Тәуелсіз елдің  жаңа экономикалық идеологиясын қалыптастырудың басы деп есептеуге болатын 1993 жылдың соңынан бастап (ұлттық валюташолу жасап көрейік.          

 Ұлттық валюта  теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның  тәуелсіз экономикасының дамуының  басталған уақыты деп есептеуге  болады. Бұдан әрі Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін қарастырамыз. Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа да елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді. Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4 кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.          

 Орта жылдамдықты  перспективаға (1993-1995жылдар) арналған  бірінші дагдарысқа карсы шаралар бағдарламасында құнсыздануды қолайлы деңгейге дейін басу өндірістік төмең кұлдырауын тоқтауға және оның 1995жылдың аягына қарау өсуі үшін жағдай туғызуға мүмкіндік береді деп

күтілген болатын. Алайда кұнсыздану деңгейі 1993 жылы 2265%-га жетті. Құнсыздану процесінің жылдамдатылуы өндірістің төмен кұлдырауына әкелді. Халык тұтынатын тауарлардың ішкі рыногы бұзылды, өнімдер экспорты тастама экспорт бойынша төмен бағаларға жүргізілді. Осы үлгімен 1994 жылдың ортасына қарай дағдарысқа қарсы шаралардың 1993-1995 жылдарға арналған бағдарлама бойынша экономика реформларын әрі қарай жүзеге асыру мүмкін емес еді.         

 Бірдей уақытта  іске асырылу мерзімі 15 ай (1994-1995 ж) экономикалық реформаларды  жылдамдату бағдарламасы енгізілді.  Бұл багдарламаның негізгі мақсаты өндірісті оның жандануына жағдай туғызу үшін қүнсыздануды басатын деңгейге дейін тұрақтандыру болды.          

1995 жыл деректері  қүнсызданудың деңгейі бағдарламамен  қарастырылғаннан жоғары болғанын  көрсетті. Өндірістің қүлдырауын  жеңу мүмкін болмады. Егер өндірістің құлдырау динамикасына көз жүгіртетін болсақ, онда 1992 жылы оған қарағанда салыстырмалы түрде түрақты болған 1990 жылда 14,6%, 1993 жылы - 28%, 1994 жылы - 48%, 1995 жылы - 57% құрады.          

 Осы жылдары  Қазақстан мен Ресейдегі үкімет бағытын әкімшілік-бұйрық басқару элементі қосылган тұрақсыз монетаризм ретінде анықтауга болады. Аталған бағытқа тоқтаусыз жүре беру бағалардың жылдам өсуіне және күнсыздану процестерінің дамуына, жеміссіз қаржылык макрореттеуге экелді. Микроэкономикалық және өңірлік саясат, ғылыми-техникалық даму, мемлекет меншігін басқару, кәсіпкерлік пен шағын бизнесті дамыту мэселелері шешімін таппай қалды. Ұйымдастыру жарнамалардың ауысуына қарамастан мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру тетігі іске қосылмады. Ескі партиялық-шаруашылық номенклатурамен өндірісті монополизациялау жалгаса берді.         

 Қазакстанда   орташа   жылдамдықты   болашак   бағдарламасы   (1996-

1998жж.) бес жыл  бұрынғы міндетті- құнсыздану деңгейін 1997 жылдың 

аяғына дейін  9-12%  төмендетуді  алға  қойды.  Бұл  жолы   мақсатқа  колжеткізілді: 1997 жылдың аяғына қарай құнсыздану деңгейі 11,2% құрады.        

1998-2000 жылдар - экономиканы кұрылымдық қайта  кұрылысуы, оны халықаралық стандарттармен  сәйкес келтіру кезеңі. Осы кезеңдегі экономиканың дамуына негіз болған маңызды фактор елде шаруашылық жүргізуші субъектілер мен бюджеттік-қаржылық жүйенің жұмыс істеуін, сондай-ақ отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік дем беру шараларын институционалдық және заңнамалық жетілдіру болып табылды.        

 Халықаралық  әлем үшін Карнеги қоры сарапшыларының  бағалауы бойынша қазіргі уақытта  Қазақстанда жүргізіліп жатқан  рыноктық реформалар нәтижесі  болып табылатын карқынды экономикалық  өсу байқалып отыр. Осындай кейбір  өсу Ресей экономикасынан да көрініс тапты. Қазақстанда Ресейде сияқты бұл реформалар кіріс бөлігі шығындар бөлігінен аса бастаған үкіметтік бюджеттерді тазартудан басталды. Бұған мұнайды сатудан түскен табыс қана емес, кәсіпорындарға берілетін демеуқаржыларды қысқарту да себебін тигізді.       

 Күшіне 1998 жылы  енген импорт алмастыру бағдарламасын  іске асырумен байланысты 2000 жылғы  ІЖӨ елеулі өсуі (14 пайыз) Қазақстан  Республикасының министрліктері  мен ведомстволары тұлғасында  Қазақстан Республикасы үкіметінің  өкілдерімен ұсынылған ресми айқындамалары дәлел бола алады.       

 Алайда көпшіліктің  ойынша республика экономикасының  өсуі бірінші кезекте соңғы  кезеңдегі мұнайға деген әлемдегі  жоғары бағам, тек содан кейін  ғана елеулі артта қалумен  ішкі экономикалық факторлар  жатыр деген ой.         

 Бүгінгі  күні айналысқа жаңа табиғи  ресурстарды тарту есебінен өнім  өндірісі мен кызметтер көрсетудің  қарқынды өсу мүмкіндігі өте  шектеулі екені белгілі болды.  Осыған байланысты шикізат қүраушылар  үлесін 

өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастыру

сияқты дамудың  қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады.    

 

1.2. Нарықтық  экономикадағы мемлекеттің экономикалық  кызметі 

 

 

        Экономикалық байланыстар  өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға  қозғалысын қамтиды : бір жақтан өндірушілер , басқа жақтан, түтынушылар арасында көп түрлі айырбас жұріп отырады.       

 Осындай  айырбас процестерді қоғамдық  еңбек бөлінісімен белгіленеді.  Бүл бір жақтан, өндірушілерді  ажыратады, еңбек әрекеттеріне  сәйкес оларды бір-бірінен оңашаландырады.Екіншіден, олардың арасында түрақты функционалдық катынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуге экономикалық жекеленуге , тәуелсіздігіне үласады , сөйтіп нарық қатынастарының субъектерінің қалыптасуының экономикалық   негізін қүрайды.Екінші жағдай , тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде , жабайы өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналудың экономикалық шарты материялизацияланады , өндіріс тауарлық өндіріске айналады.         

 Өндірушілер  өнім өндіру және оны өткізуді, шығьндарды өтеуді, өндірісті кеңейтуді  және жетілдіруді -барлығын өз  еркімен дербес шешеді. Тауар  ақша қатынасы жағдайында айырбас  процестерді нарықтык қатынастар  формасын алады.        

 Осы қатынастардың  мазмүны неде ? Экономикалық әдебиеттерде  бүл сүраққа жауаптар бірдей  емес. Оның ең жабайысы: нарық  адамдардың сатушы және сатып  алушы болып бірін-бірі тауып  кездесетін жері. Неоклассикалык  экономикалық   әдебиетте жиіколданылатын нарыққа 

анықтаманы  франсуз       экономисі   А.Курно (1801-1877ж.ж), экономист

А.Маршал(1842-1924ж.ж)   береді. «Нарықзаттар сатып алатын немесе сататыны белгілі накты нарық алаңы емес , ол сатып алушылар мен сатушылардың бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін , кез келген жалпы аудан; еркіндік сонда бірдей тауарлардың   бағасы көп ұзамай тез арада теңеледі» . Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтың басты критериі деп көрсетілген.      

 Ағылшын  экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) нарықтың критериі деп сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қатынастардың «тығыздығына» назар аударады . Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен және қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез-келген адамдар тобы нарық болады.       

 Байқасаңыздар  , келтірілген анықтамаларда нарықтың  мазмұны тек айырбас сферасымен  шектеледі.       

 Нарықтың  мәнін анықтағанда, оның екі  жақты мағынасы бар екенінен  бастау керек. Біріншіден , нарық  (market) деген түсінік , бұл айырбас айналыс сферасында орын алады. Екіншіден , нарық-өндіріс , бөлу , айырбас және тұтыну процестерін қамтитын , адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар ақша байланыстарын , қаржы несие жүйесін пайдалануға негізделген , экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.       

 Айналыспен  катар , нарық қатынастарына мыналар  жатады:

—   екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда, кәсіпорындарды және экономикалық басқа қүрылымдарды жалға алумен байланысты катынастар ;

—   еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;

—   шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;

—   белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 —  тауар , қор , валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын ,

нарықтық инфракұрылымдардың іс-әрекеті;        

 Нарықтык  кызметтерінің белгілі шарттары  болады . Ақырғы уақытқа дейін  Қазақстанда нарық қатынастарының  дамуын тежейтін шаруашылық болды  . Бүның себептері: жалғыз мемлекеттік  меншікті пайдалануға бағытталған көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі әлеуметтік-экономикалық процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық   өмірде экономикалық бостандықтың   шектелуі; барлық шаруашылық күрылымдарды материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету .