Мұнай-газ саласының қоршаған ортаға әсерін экономикалық бағалау (Қызылорда облысының мәліметтері негізінде)

 

2011 ж. табиғатты пайдаланушылардың  тәуекелдерінің деңгейін бағалау ірі мұнай газ өндіруші кәсіпорындар бойынша жүргізілген. Тәуекелдерді саралау келесіні құрады: тәуекелдің жоғары деңгейі 40 балл және одан жоғары балл- 62;  тәуекелдің орташа деңгейі 11-ден 40 баллға дейін - 65; тәуекелдің төмен деңгейі  11 баллға дейін – 166.

 

Кесте 6 – Сомалық нақты бағалық көрсеткіштері және олардың экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша мұнай-газ компанияларын сыныптарға саралау

 

Сыныптар	Сомалық нақты бағалық көрсеткіш, балл	Басшылық саясатының сипаттамасы	Түстік белгілеу
1 сынып	200-230	Қалыпты	Жасыл
2 сынып	150-200	Жеткілікті	Көк
3 сынып	100-150	Орташа	Сары
4 сынып	100 төмен	Қалыпты емес	Қызыл

 

«ПККР» АҚ – жалпы бал 173.  Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Жеткілікті» деп бағаланады. «ҚазГерМұнай» БК ЖШС - жалпы бал 218. Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Қалыпты» деп бағаланады. КАМ» БК ЖШС - жалпы бал 167. Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Жеткілікті» деп бағаланады. «Торғай Петролеум» АҚ - экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Қалыпты» деп бағаланады.

Экономикалық басқару  механизмдерін қолданып табиғатты  қорғауға, тиімді пайдалануға жағдай жасалады. Мұнай тасымалдау  жүйелерін құру қоршаған ортаға үлкен жасанды әсермен сипатталады, ол құрылыс және пайдалану барысында ластану нәтижесінде оның құлдилауымен көрсетіледі. Осыған байланысты осы саладағы табиғатты пайдалану механизмі мұнай кешеніндегі жағдайды республикалық деңгейде және де оның аймақтық ерекшеліктерін ескеру қажет. Ластайтын заттардың шығаруларының қайнар көздерін анықтау өте маңызды. Сонымен қатар, аймақтың табиғатты қорғау қызметіне инвестицияларды негіздеуде құрылыс және пайдалану барысында өндіріс және тұтыну қалдықтарымен қоршаған табиғи ортаны ластайтын потенциалды қайнар көздері болып табылатын мұнай құбырларының объектілері қарастырылуы тиіс. Осыған байланысты, мұнай құбырын жүргізу бойына экзогендік процестердің негативті құбылыстарының және лайықты эколого-экономикалық механизм көмегімен топырақтарды эрозиядан қорғау бойынша және де бұзылған жерлердің рекультивациясы бойынша шараларды өңдеу барысында мониторинг жүргізу қажет.

Басқару жүйесінің функционалдық  құрылымы төтенше жағдайларға байланысты, сонымен қатар оның себеп-салдарын жою бойынша мәселелерді қамту тиіс. Бұл үшін мұнай құбыры және оның инфрақұрылым объектілерінің құрылысы барысында қоршаған табиғи ортаға мүмкін болатын зиян алдын-ала бағалау бойынша жеті негізгі көрсеткіштерді есептеу қажет. Сайып келгенде, ауылшаруашылығы ресурстарына, жануарлар әлеміне, ауылшаруашылық емес жер ресуртарына, атмосфераға (құрылыс кезеңі), қалдықтарды орналастыру бойынша (құрылыс кезеңі) орман ресурстарына, су ресурстарына зияны.

 

Ескерту – Құрастырған автор.

 

2 сурет – Құбыр жүргізу құрылысы және пайдалану барысында мүмкін болатын жалпы залалды бағалау блок-схемасы 

     

Мұнай құбыры көлігінде  экстремальды (төтенше) жағдайлар орын алған кезде табиғатты қорғау қызметіне ерекше көңіл аудару қажет. Төтенше жағдайлардың зардаптарын жою бойынша шаралар кешендерін тиімді жоспарлау және оперативті басқару жүйесін құру апатты жағдайдағы жұмыс ерекшеліктерінен пайда болатын мәселелерді шешуді жеңілдете алады.

Құбыр апатын жою барысында  басқарушылық шешімдерді орындауды  жоспарлау және бақылау жүйесі 3 суретте  көрсетілген.

Жоспарлау басқарудың әкімшілік  әдісіне сәйкес келеді деп есептелгенімен, экономикалық басқару механизмінде де оның маңызы зор. Бірақ, мұнда жоспарлаудың сипаты түпкілікті өзгереді. Ол жоғарыдан  келетін нұсқауларды бұлжытпай орындайтын заңдылық сипатын өзгертіп, іс-әрекеттерді ерікті, сапалы басқару сипатына ие болады, Жоспарлау көмегімен көптеген жағымсыз құбылыстарды, шығындарды алдын ала болжап, оларды болдырмау шараларын ұйымдастыруға болады. Жоспарлау персонал еңбегін белгіленген мақсатта жұмылдыруға мүмкіндік береді.

 

      Ескерту – Автордың құрастыруы.

 

3 сурет – Құбыр апатын жою барысында басқарушылық шешімдерді орындауды жоспарлау және бақылау алгоритмі

 

Табиғатты пайдалану саласында жоспарлаудың басты мақсаты - табиғи ортаны қорғауды, табиғатты тиімді пайдалануды, оның ресурстарын үнемдеп, мүмкін болғанда молайтуды қамтамасыз ету. Жоспарлаудың мұндай қызметі нарық экономикасы жағдайында күшейе түседі.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Диссертациялық жұмысты орындауда  төмендегідей қорытындыға келеміз:

1. Табиғатты пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу сипатында болуы керек. Өйткені табиғатқа әсерді, оның сипатын, зиянын алдын ала бағалау оны болдырмау шараларын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Табиғатты пайдалану  дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу  сипатында болуы керек. Табиғатты пайдаланудың мемлекеттік және жергілікті мәселелерін экономикалық механизмдерді жетілдіру арқылы шешуге болады. Жер қойнауын қорғау, минералдық шикізатты тиімді пайдалану қазіргі ғылыми-техникалық жетістікке байланысты, бірінші кезекте, экономикалық мәселе болып отыр және көпшілік жағдайда ол экономикалық бағалау, ынталандыру, төлемдер белгілеу негізінде шешіледі.

2. Мұнай мен газ кен орындарының қарқынды игерілуі және өнеркәсіптің басқа салаларының қызметі, жаңа технологиялардың әзірленуі мен ендірілуі және қызметтің кеңейтілуі себебінен халықаралық стандарттардың ендірілуі өнеркәсіптік қауіпсіздікті, еңбек пен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатында технологияларға, өнімдерге, адам қызметінің түрлі қырларына қойылатын талаптарды бірыңғайландыруға бағытталған. Қызылорда облысының өнеркәсібін қалыптастыру мен дамыту минералды-шикізат және басқа да ресурс түрлерін игеруге бағытталған. Облыс экономикасын дамытудың негізгі көрсеткіштері және соңғы бес жылдағы мұнайгаз саласының жоғарғы қарқынмен дамуымен сипатталады.

3.  Қоршаған ортаны қорғау бойынша қойылған мақсаттарға жету үшін мұнай-газ компаниялары төмендегідей міндеттемелер қабылдайды: қоршаған ортаны қорғау бағдарламаларын дайындау мен іске асыру бойынша, мекеменің өнеркәсіптік және экологиялық қауіпсіздіктің ең маңызды міндеттерін үнемі анықтап әрі шешіп отыруды қамтамасыз ететін пәрменді рәсімдер жасау; жүзеге асырылатын жұмыстың қоршаған ортаға жасайтын ықпалының сипаттамалары мен көрсеткіштерін дәйекті түрде үздіксіз жақсартуға ұмтылу, сондай-ақ табиғи ресурстарды ғылымның, техниканың және қоғамның қазіргі заманғы деңгейіне түгелдей сәйкес тұтыну.

4. Табиғат байлығын экономикалық бағалаудың екі негізгі түрін ажыратуға болады: абсолюттік және салыстырмалы экономикалық бағалау. Абсолюттік экономикалық бағалау табиғат байлығын ұлттық байлық құрамында, кәсіпорындардың, жеке аймақтардың балансында есептеу үшін, табиғат пайдалану төлемдерін анықтау үшін және табиғат байлығын тиімді пайдалануға ынталандыру мақсатында қолданылады. Табиғат ресурстары пайдаланылатын барлық жылдардағы тиімдер ренталар жиынтығы болып табылады

5. Қызылорда облысының салалық құрылымында кен өндіру өнеркәсібі иемденген және оның ішінде мұнай өндірісі көптеген үлесін алып тұр. 2010 жылы мұнай өндіру бойынша үлкен жетістікке жетіп, 1,7 млн. тонна өндірілді, 2011 жылы бұл көрсеткіш 11,2 млн. тоннаға дейін төмендеді. 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда мұнай өндірісі 37%-ға төмендеді. Талданған мерзімде газ өндірісі ұлғаюда. 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда газ өндірісі 14,9%-ға, ал 2007 жылмен салыстырғанда 154,0%-ға өсіп, 1348,8 млн. м² құрады. Жалпы қоғамдық өнім өндірісінде 2007 жылы өнеркәсіптің үлесі 28,7%, ал өнеркәсіп өндірісінде мұнайгаз өндіру саласының үлесі 39,9%-ды құрағаны белгілі.

6. Облыстың ауа бассейініне негізгі ескерілген тұрақты және жылжымалы ластау көздерінен 2010 ж. 74,831 мың тонна құраған, ол 2009 ж. салыстырғанда 0,439 мың тоннаға аз (75,27 мың тонна). Ластаушы заттардың жалпы көлемінің ішінде тұрақты ластау көздерінің шығарулары 29,831 мың тонна құрайды, ол 2009 ж. салыстырғанда 4,489 мың тоннаға аз, жылжымалы ластау көздерінің шығарулары 45,0 мың тонна құрайды, ол алдыңғы 2009 ж. көрсеткішінен 6,5%-ға артық (42,09 мың тонна). 2010 ж. облыстың атмосфералық ауасына түскен жалпы көлемінің ішінде 3,16% қатты заттар, ал газды фракциялар 96,84% құрайды.

7. Аймақтың кен орындарында зиянды газ қосындыларын қайта жарату үшін газды тазарту қондырғылары әзір жоқ. Осыған байланысты, ешбір кәсіпорын шекті ұйғарынды концентрация талаптарын қанағаттандыратын зиянды заттар шығарылымын қамтамасыз етпейді. Табиғатты пайдаланушыларды табиғатты қорғау шараларын жүргізуді және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға ынталандыру экологиялық төлемдер жүйесін қарастыратын табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмі көмегімен жүзеге асырылады.   

8. Қызылорда облысының мұнай-газ өндіруші кәсіпорындары бойынша экологиялық талаптардың бағалық кестесі ұсынылған және де әрбір мұнай-газ өндіруші кәсіпорын үшін аталған критерийлердің бағалауын жүргізілді. Сомалық нақты бағалық көрсеткіштері және олардың экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша мұнай-газ компанияларын сыныптарға саралау бойынша «ПККР» АҚ – жалпы бал 173.  Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Жеткілікті» деп бағаланады. «ҚазГерМұнай» БК ЖШС - жалпы бал 218. Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Қалыпты» деп бағаланады. «КАМ» БК ЖШС - жалпы бал 167.  Экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Жеткілікті» деп бағаланады. «Торғай Петролеум» АҚ - экологиялық нәтижелілік критерийлері бойынша басшылық саясаты «Қалыпты» деп бағаланады.

 

 

Диссертацияның тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі:

1. Табиғатты қорғаудың экономикалық мәселелері //Қорқыт Ата атындағы ҚМУ-нің Экономика және қашықтықтан оқыту институтының 20 жылдығына арналған «20жыл: экономикалық өрлеу және тәуелсіздік туы» атты облыстық ғылыми-тәжірибелік конференция. 25 қаңтар, Қызылорда, 2012ж. 

2. Қоршаған ортаға келтірілген зиянды экономикалық бағалау // «Жаһандану жағдайларындағы тауарлар мен қызметтер көрсетудің сапасы және бәсекеге қабілеттілігінің өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция - Қарағанды, 2012ж.

 

 

Резюме

 

диссертации на соискание академической степени магистра

Экономики и бизнеса по специальности 6МO50600 - «Экономика»

Нуркабылова Гульмира Жеткергеновна

 

Экономическая оценка влияния нефтегазовой отрасли на окружающую среду (на материалах Кызылординской области) 

 

Объект исследования – окружающая среда Кызылординской области.

Предметом исследования являются влияние совокупности управленческих, экономических и экологических отношений на окружающую среду Кызылординской области. 

Целью исследования является экономическая оценка влияния нефтегазовой отрасли на окружающую среду.  

Теоретической и методологической основой исследования явились труды зарубежных и отечественных  ученых-экономистов При исследовании использовались указы Президента РК, постановления Правительства, законы и нормативные документы в отрасли охраны окружающей среды, а также принятые государством программы развития.  

Научная новизна  ислледования:

- обоснованы научные и теоретические аспекты и экономическая сущность охраны окружающей среды;

• при рассмотрении эколого-экономических проблем выявлены факторы влияния нефтегазовой отрасли на окружающую среду и проведена экономическая оценка;
• проведена оценка рисков нефтегазовых компаний при недпропользовании и выявлена экологическая эффективность;
• формирование нового экономического механизма охраны окружающей среды.

Научно-практическая значимость. Учитывая результаты экономической оценки влияния нефегазовых компаний Кызылординской области на окружающую среду выводы, предложения и рекомендации диссертации могут быть учтены и использованы при решении вопросов охраны окружающей среды. 

Апробация результатов  исследования. Научно обоснованные предложения автора могут быть использованы в деятельности Кызылординского областного департамента статистики.

 

 

 

 

 

 

 

Summary

 

the dissertationfor the academic master's  degree of   of economy and business on 6MO50600 – «Economica» speciality

 

Nurkabilova Gulmira

 

Economic estimation of the influence of oil and gas branches on surrounding ambience (on material of Kyzylorda area)

 

 

 

Object of the research - the surrounding ambience of Kyzylorda area.

Subject of the research is the influence of complex of management, economic and ecological relations on surrounding ambience of Kyzylorda area. 

Objective of the research is an economic estimation of the influence of oil and gas to branches on surrounding ambience.  

Theoretical and methodological basis of the research were works of foreign and domestic scientist-economist At study were used edicts of the President of Kazakhstan, resolutions of Government, laws and normative documents in branches guard surrounding ambiences, also state program of the development.