Автор: Пользователь скрыл имя, 05 Марта 2013 в 08:02, диссертация
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның жер қойнауы минералдық қазба байлықтарына бай. Осы байлығымызды тиімді пайдалану экономикамыздағы ең өзекті басты мәселе. Сонымен қатар минералдық шикізатты өндіргенде, өңдегенде ауаға, суға, жер бетіне қалдықтар шығару арқылы табиғи ортаға зиян келтіріледі. Осы зиянды шектеу, азайту немесе болдырмау өндірістің басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде табиғат байлығын кешенді үнемдеп пайдалану арқылы қоғамның материалдық қажетін өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталған.
ӘӨЖ 553.98:338.14:504.03 (574.54) |
Қолжазба құқығында |
Мұнай-газ саласының
қоршаған ортаға әсерін экономикалық
бағалау (Қызылорда облысының
6М050600 – Экономика мамандығы бойынша экономика және бизнес магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Рефераты
Қызылорда, 2012 ж.
Жұмыс Қорқыт Ата атындағы
Қызылорда мемлекеттік универси
Ғылыми жетекші:
Ресми опонент:
Диссертацияны қорғау 2012
ж. ____ маусымда ____ сағ. Қорқыт Ата атындағы
Қызылорда мемлекеттік
Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады. (120014. Қызылорда қ., Байсеитова к-сі, 100).
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның жер қойнауы минералдық қазба байлықтарына бай. Осы байлығымызды тиімді пайдалану экономикамыздағы ең өзекті басты мәселе. Сонымен қатар минералдық шикізатты өндіргенде, өңдегенде ауаға, суға, жер бетіне қалдықтар шығару арқылы табиғи ортаға зиян келтіріледі. Осы зиянды шектеу, азайту немесе болдырмау өндірістің басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде табиғат байлығын кешенді үнемдеп пайдалану арқылы қоғамның материалдық қажетін өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталған.
Жер қойнауын қорғау, минералдық шикізатты тиімді пайдалану қазіргі ғылыми-техникалық жетістікке байланысты, бірінші кезекте, экономикалық мәселе болып отыр және көпшілік жағдайда ол экономикалық бағалау, ынталандыру, төлемдер белгілеу негізінде шешіледі. Осыған қарамастан ұзақ жылдар бойы экономикалық бағалауға мән берілмей келді, жер қойнауында жатқан байлықтың ақшалай құны жоқ деп есептеліп тау-кен рентасы мойындалмады. Іс жүзінде мұндай көзқарас қазба байлықты пайдалану экономикасында біраз кемшіліктер туғызды. Біз әлі күнге дейін қазба байлықтарымыздың ақшалай құнын білмейміз. Ол нарық қатынасына көшуімізге байланысты өте қажет. Экономикалық бағалау шамасын білмей минералдық шикізатты тиімді пайдалану мәселелері: кеніштерді игеру кезегін анықтау, оларды пайдалануға, жалға беру, сату, олардан алынатын өнімдерді бағалау, т.б. дұрыс шешу мүмкін емес. Экономикалық бағалау минералдық шикізатты кешенді пайдалануға байланысты өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күні табиғат байлығын экономикалық бағалаудың мәні ерекше артып отыр және біздің экономикамызда әлі толық зерттелмеген мәселе. Өйткені көп жылдар бойы табиғат байлығын тегін пайдалану принципі үстемдік етті. Тегін затты экономикалық бағалаудың қажеттігі де жоқ еді. Дегенмен белгілі бір мақсаттар үшін (оптималдық болжамдар, жобалау, жоспарлау, т.б.) экономикалық бағалаудың теориялық негіздері, әдістемелері зерттеліп келді. Бірақ экономикалық бағалау іс-тәжірибеде қолданбағандықтан теориядан қолданысқа жеткізілмеді. Табиғат қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдалануға ынталандыру, жауапкершілікті арттырып мүдде туғызу да экономикалық бағалау арқылы жүзеге асырылады. Табиғатты пайдалану халықаралық мемлекеттік және аймақтық (жергілікті) мәселе. Сондықтан барлық деңгейде қарастырылады. Табиғатты пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу сипатында болуы керек. Сондықтан барлық деңгейде қарастырылады. Табиғатты пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу сипатында болуы керек. Өйткені табиғатқа әсерді, оның сипатын, зиянын алдын ала бағалау оны болдырмау шараларын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Табиғатты пайдаланудың мемлекеттік және жергілікті мәселелерін экономикалық механизмдерді жетілдіру арқылы шешуге болады.
Мұнай мен газ кен орындарының қарқынды игерілуі және өнеркәсіптің басқа салаларының қызметі, жаңа технологиялардың әзірленуі мен ендірілуі және қызметтің кеңейтілуі себебінен халықаралық стандарттардың ендірілуі өнеркәсіптік қауіпсіздікті, еңбек пен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатында технологияларға, өнімдерге, адам қызметінің түрлі қырларына қойылатын талаптарды бірыңғайландыруға бағытталған.
Мәселенің ғылыми-тәжірибелік деңгейде қарастырылуы. Зерттелетін тақырып бойынша көптеген теориялық және практикалық мәселелерге қатысты ресейлік және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін атауға болады: Арустамов Э.А., Левакова И.В., Баркалова Н.В., Арбузов В.В., Грузин Д.П., Симакин В.И. және т.б. Сонымен қатар, осы мәселеге қатысты көз-қарастар мен ой-пікірлер, Фаизов К.Ш., Ақбасова А.Ж., Оразбаева Р.С. Саданов А.Қ., Әбжәлелов А.Б., Таубекова Ғ.Қ., Асқарова Ұ.Б. т.б. сынды қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Мұнай-газ саласының қоршаған ортаға әсерін экономикалық бағалау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:
- қоршаған ортаға келтірілген залалды экономикалық бағалау әдістерін зерделеу;
- Қызылорда облысының мұнай-газ компанияларының қоршаған ортаға әсерінің қазіргі жағдайын талдау;
- қоршаған ортаның ластануынан залалды экономикалық бағалау;
- табиғатты қорғауды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны Қызылорда облысының қоршаған ортасы.
Зерттеу пәні болып - мұнай-газ компанияларының ұйымдастырушылық, экономикалық және экологиялық қатынастар жиынтығының Қызылорда облысының табиғи ортасына әсері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың еңбектеріндегі іргелі және қолданбалы тұжырымдамалары алынған. Зерттеу барысында ҚР Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, қоршаған орта саласындағы заңдар мен нормативтік құжаттар, сондай-ақ қабылданған мемлекеттің даму бағдарламалары қолданды.
Зерттеу тәсілдері. Диссертациялық зерттеу жұмысын орындау барысында келесі негізгі әдістері мен тәсілдерді қамтитын, жалпы ғылыми сипаттағы кешендік әдістемелер қолданылды: талдау және синтездеу; абстрактілі-логикалық; статистикалық, экономикалық мәліметтерді талдау, өңдеу және бағалау әдістері, сонымен қатар аналитикалық материалдарды өңдеу пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу барысында ғылыми жаңалығын сипаттайтын келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- табиғи ортаны қорғаудың ғылыми және теориялық аспектілері мен экономикалық мәні негізделді;
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
- табиғи ортаны қорғаудың ғылыми және теориялық аспектілері;
- мұнай-газ саласының қоршаған ортаға әсерін экономикалық бағалау;
- мұнай-газ компанияларының тәуекелдерін бағалау және бағалаудан алынған экологиялық нәтижелілік;
- қоршаған ортаны қорғау қызметінің жаңа экономикалық механизмі
Жұмыстың ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстан Республикасы қоршағанг орта министрлігі органдарының ресми мәліметтері, отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу материалдары, қоршаған ортаны қорғау бойынша мемлекеттік және өңірлік бағдаламалары және Қызылорда облысы Арал-Сырдария экология департаментінің материалдары қамтамасыз етті.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі және жүзеге асырылуы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен нәтижелері «Жаһандану жағдайында тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін және сапасын қамтамасыз етудің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (Қарағанды, 2012 ж.), Қорқыт Ата атындағы ҚМУ Хабаршысының №2 (30) (Қызылорда, 2011 ж.) баяндалды. Зерттеу нәтижелері Қызылорда облыстық статистика басқармасының қызметіне еңгізуге қабылданды.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертация тақырыбы бойынша жалпы көлемі 1,0 б.т. құрайтын 2 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан, 46 пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
Бірінші бөлімде «Табиғи ортаны қорғаудың ғылыми және теориялық негіздері» қарастылыған. Қазіргі кезде табиғи ортаны қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдалану мәселесі ұзақмерзімді экономикалық дамудың ең негізгі стратегиялық бағытына, түп қазығына айналды. Бұл стратегия қоғамдық өндірістің үздіксіз дамуын, адамзат өмір сүруінің қалыпты жағдайының сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Аталған мақсатқа тек табиғи ортаны қорғау, табиғат байлығын ұқыпты, тиімді пайдалану нәтижесінде ғана жетуге болады.
Табиғи орта деп - өндіріске тікелей қатыспаса да адамзаттың, жан-жануарлардың тіршілік етуіне мүмкіндік беретін табиғи заттар мен табиғи күштерді айтамыз.
Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтарына сүйеніп жүргізіледі. Қоршаған ортаға әсерді бағалау - шаруашылық және басқа да қызметтің қоршаған ортаға және адам денсаулығына келтірілген зиянын анықтайтын процедура. Экономикалық тұрғыдан бағалағанда табиғатты пайдаланудың табиғи ортаға әсерін, соған сәйкес қойылатын талаптарды, шектерді ескеру керек.
Қазақстан Республикасының
Экологиялық кодексінің 108 бабында
зиянды экономикалық бағалауға келесі
анықтама берілген: «Қоршаған ортаға
келтірілген залалды
Мұнай-газ кәсіпорнының
қызметі экологиялық шығындарды
Экономикалық зиянды бағалаудың тікелей есептеу әдісі қоршаған ортаның ластануының халыққа, тұрғын-үй-коммуналдық және өнеркәсіптік шаруашылық объектілеріне, ауылшаруашылық жерлерге, су және орман ресурстарына әсерін нақтыланған есептеуді болжайды. Ластанудың экономикалық зиянын төмендегі формуламен анықтауға болады [1]:
(1) |
Мұндағы: -экономикалық зиян; -ластаудың шартты тоннасынан үлесті зиян, теңге/ш.т; -ауданның аумақтық ерекшеліктерін ескеретін коэффициент; - түрлі ластануларды орташа түрге келтіру коэффициенті («моноластаушыға»); - i-ші ластаушының ластау көлемі; n-ластаушылардың жалпы саны.
Табиғат қорғау мәселесі ұлттық, мемлекеттік шеңбермен шектеліп қалмайды. Жеке елдердің табиғат қорғау шаралары жеткілікті нәтиже бере алмайды. Дамыған елдердің компанияларының менеджменті экологияны нарықта бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату құралы ретінде қарастырады.
Екінші бөлімде Қызылорда облысының мұнай-газ компанияларының қоршаған ортаға әсерін экономикалық бағалау жүргізілді.
Қызылорда облысының экономикалық әлеуеті көлденең-интегралды мұнайгаз компанияларын құру бағытында дамуда. Бүгінгі күні облыста көмірсутек шикізатын өндіруді 18 компания іске асырады, оның 6 өндіру («ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ, «Торғай Петролеум» АҚ, БК «Қуатамлонмұнай» ЖШС, БК «Қазгермұнай» ЖШС, «Ай-Дан Мұнай», ҰК «КОР» АҚ). 2 компания сынау жұмыстарын және 10 компания барлау жұмыстарын жүргізуде. Өңдеудің эксплуатациялық және кен орындарын игеру сатысы келесі тізімде көрсетілген: «ПККР» АҚ - Оңтүстік Құмкөл, Оңтүстік – Шығыс Құмкөл, Қызылқия, Арысқұм, Майбұлақ, Солтүстік Нұралы, Шығыс Құмкөл; БК «Қазгермұнай» ЖШС – Орталық Ақшабұлақ, Шығыс Ақшабұлақ, Оңтүстік Ақшабұлақ, Нұралы, Ақсай; «Торғай Петролеум» АҚ - Солтүстік – Батыс Құмкөл; БК «Қуатамлонмұнай» ЖШС – Қоныс, Бектас; «Ай-Дан Мұнай» АҚ – Арыс, Бленді; ҰК «КОР» АҚ – Ащысай; «Саутс Ойл» ЖШС – Кеңлі, Қыртұз; «Көлжан» - Кентап.
Өңдеудің эксплуатациялық және кен орындарын игеру сатысы келесі тізімде көрсетілген (сурет 1):
Ескерту – Кызылорда облысының статистика басқармасының мәліметтері негізінде автордың сызбасы