Меншікті капитал

    Эмиссиялық  кіріс шоты акционерлермен дивиденд түріндегі бөлуге жатпайды. Басқаша  айтқанда, эмиссиялық кірістің ақшалай эквиваленті алынғаннан кейін ол компанияда қалады.

    Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар- бұл сатылған, содан соң шығарған акционерлік қоғам сатып алған акциялар. Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар фирманы тарату кезінде активтердегі үлесіне дивидендтер алуға құқық бермейді.

    Акционерлерден  сатып алынған меншікті акциялар туралы ақпараттар қалыптастыру үшін 5210 «Сатып алынған жеке меншік үлестік  аспаптар» шоты тағайындалған. Осы  шоттың дебеті бойынша акционерлерден сатып алынған акциялар құны, айналымнан қайтарып алған немесе опциондар арқылы сатылған акциялардың құны көрсетіледі.

    Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының  шешімі бойынша меншікті акцияларды сатып алуды жүргізуге құқығы бар. Акцияларды сатып алу:

• акционерлік қоғамның акциялары үшін қолайлы конъюнктураны ұстап тұру;
• әрбір айналым жасаушы акциялардың кірісін көбейту;
• өзге компанияларға сату үшін қолда акциялардың қажетті санына ие болу;
• өзге заңды және жеке тұлғалардың акциялардың бақылау пакетін басып алуын жою;
• опциондар арқылы жұмысшылармен қызметкерлерге таратып бөлу үшін қолда акциялардың болуы, яғни белгілі бір жеңілдік жағдайларында қызметкерлер (жұмыскерлер) арасында акциялар тарату туралы әкімшілік пен оның қызметкерлері (жұмыскерлері) арасындағы келісім үшін жүзеге асырылуы мүмкін.

    Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар:

• айналымнан алынып қойылуы;
• сатылуы және қор нарығы айналымында тағы да пайда болуы мүмкін.

    Акционерлік қоғам барлық кредит берушілерге  акцияның сатып алынатыны туралы хабарлауы керек. Ал кредит берушілер қоғамнан өз жұмысын азайтуда тоқтатуды және өздеріне келтірген залалдың орыны толтыруды талап етуге құқылы.

    Заңға сәйкес сатып алынған акция құны қоғам шығарған акцияның жалпы санының 25%-інен аспауы керек, ал акцияны сатып  алуға қоғам бағыттаған қаражат қоғамның 10% өзіндік капиталынан аспауы керек. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.3 Резервтік капиталдың есебі 

    Жарғылық  капиталдың бекітілген мөлшерін қамтамасыз ету үшін және құрылтайшылардың (акционерлер, инвесторлар)  тұрақты түрде дивидендтер алу қызығушылығын сенімді қорғау үшін кәсіпорындарда резервтік капитал құрылуы мүмкін.

    Резервтік капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының  есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субьектінің негізгі қызметінен алынған залалдарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарғылық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

    Резервтік капиталды құрудың негізгі мақсаты  акция құнының төмендеуі тәуекелі туындаған жағдайда жарғылық капиталдың белгіленген мөлшерін ұстап тұру, себебі  жарғылық капитал осы резервтер есебінен толып отырады. Резервтік капитал ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін екі жыл ішінде қалыптасуы керек.

    Резервтік капиталдың есебі 5300-ші «Резервтер» бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5310-ші   «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал», 5320-шы «Қайта бағалауға арналған резерв», 5330-шы «Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв», 5340-шы «Басқа да резервтер».

    Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалары) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысында, құрылтайшылардың шарттарында) белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарғылық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.

    5340 «Басқа да резервтер» шотында заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.

    Бұл шоттардың аналитикалық есебі  №13 журнал-ордерде жүргізіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.4 Бөлінбеген  кіріс (жабылмаған залал) есебі 

    Кәсіпорынның  қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «Бөлінбеген кірісі (жабылмаған залалы)» болып табылады.

          «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)» есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарындағы 5400 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.

    Меншік  капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру.

    Қазақстан Республикасының «бухгалтерлік  есеп және қаржылық есеп беру туралы»  Заңына сәйкес қаржылық есеп беру өзіне: бухгалтерлік баланс; кірістер мен шығыстар туралы есеп; ақша қозғалысы туралы есеп;  меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беруді қосады.

    Меншік  капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру акционерлер немесе ұйымға қатысушылар  сияқты қаржылық есеп беруді қолданушылардың  қызығушылығын көрсетеді. Баланста меншікті капитал жеке бөлім ретінде қарастырылған. Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру бұл ақпаратты сандық өзгерістермен толық қамтиды. Есеп беру кесте ретінде талданады, меншікті капиталдың шоттары бойынша дебеттік және кредиттік айналымдары көрсетіледі, ал жиыны есеп берудің жолдарының көрсеткіштері сомаланғаннан кейін есепті жылдың 31 желтоқсанына «Меншікті капитал» баланс бөлімінің көрсеткішінің жиынтық сомасын береді.

    Есеп  саясатындағы өзгерістер қорлардың өзіндік құнын бағалағанда, амортизацияны есептеудің әртүрлі әдістерін қолданғанда пайда болуы мүмкін. Есеп беруді жасалу бойынша Әдістемелік нұсқауларда негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдісін ұйымдастырудағы өзгерістерді есепті кезеңде де болатыны жазылған «Есеп саясаты және оны ашу» ұйыммен тандалған есеп саясаты бір есепті кезеңмен келесісіне жүйелі түрде қолданылады. Амортизацияның есептеу әдісінің өзгешесі бөлінбеген кіріске ғана емес сонымен қатар «Қайта бағалауға арналған резерв» бабына әсер етеді.

    «Негізгі құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес активтің қайта бағалалау сомасы амортизацияны есептеу әдісі қолданылуына сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске көшіріледі.

    «Қайта  есептелген қалдық» есеп берудің жолы меншікті капиталдың құрылымындағы өзгерістер есебімен жарғылық капитал, резервтік капитал, эмиссиялық кіріс және бөлінбеген кіріс (залал) бойынша қалдықты қайта есептеуді айқындайды. Қайта есептеу 31 желтоқсанға қалдықты есептеу мен есеп саясатыңдағы өзгерістермен жүргізіледі.

    Резервтік капиталдың өзгерісі заңға сәйкес жүзеге асырылады. Мысалға, акционерлік қоғамның резервтік капиталы қоғамның залалдарын жабу үшін оның жарияланған жарғылық капиталына 15 %-дан кем емес мөлшерде құрылады. Резервтік капитал қоғамның мемлекетік тіркеуден өткеннен кейін 2 жыл ішінде қоғамның таза кірісінен аударымдар жолымен құрылады. Резервтік капиталдың өзгерісі резервтік капиталды жарғылық  капитал мөлшерін өсіру өшін толық немесе жартылай бағыттау есебінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда өзгеріс резервтік капитал мөлшері мен жарғылық капитал мөлшерін бірдей сомаға  өзгертеді. Резервтік капиталдың азаюы дебеттік айналымда, ал жарғылық капиталдың өсуі кредиттік айналымда көрсетіледі.

    Незізгі құралдарды қайта бағалау «Негізгі құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес жүргізіледі және сәйкесінше «Қайта бағалауға арналған резерв» бабының көрсеткішінің мөлшеріне әсер етеді. Айта кететін жай, негізгі құралдарды қайта бағалауда негізгі құралдардың құнының пропорционалды өзгерісінің тозуының қайта есептеу қажет.

    Инвестицияны  қайта бағалау. Қаржылық инвестицияларды алған кезде сатып алу құны бойынша қолданады. Ұйым мемлекетік облигацияларды номиналдық құнынан 200,0 мың тг 220,0 мың тг сатып алды. Сатып алу құны мен номиналдық құны арасындағы айырма жылға есептелгенде 10,0 мың тг (220,0 – 200,0)/2 жыл құрайды. Есепте облигациялар сатып алу құнымен есептелінеді немесе 220,0 мың тг. 15 жылдық пайызға 30,0 мың тг (200,0 * 15%) шартымен алынған.

    Пайыздарды  есептегенде 1 жылы инвестицияның құны 10,0 мың тг азаяды, 20,0 мың тг сома табыс  ретінде мойындалады (30,0 – 10,0,  Екінші жылға пайыз осы сияқты анықталады.

    Қаржалық  инвестицияларды қайта бағалаудың ерекшеліктері бар. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қайта бағалау  нәтижесінен «Қайта бағалауға арналған резерв» шотында, ал кему шығын ретінде есептелінеді.  Өткен уақытта кему жағына қайта бағаланған инвестицияның құнының өсуінің қайта қалпына келтіруі керек.

    Шетел бөлімшелердегі инвестицияларды қайта  бағалаудан бағамдық айырмашылық инвестицияларды  еншілес, тәуелді немесе бірлесіп бақыланатын ұйымдарға салу нәтижесінен туындайды. Шетелдік валюта операциялар бойынша туындайтын бағамдық айырмашылық сияқты шетелдік бөлімшелерге инвестициялардың табыс немесе  шығыстан бағамдық айырмашылықтың өзіндік ерекшеліктері бар.

    Ұйым  өзінің шетелдік бөлімшесіне  ұзақ мерзімді қарызды шетелдік валютада береді, пайда болған бағамдық айырма ұйымның қаржылық инвестициясының кеңеюі ретінде мойындалады да оның меншікті капиталының өсуіне әкеледі.

    Кіріс және шығыс туралы есеп беруде мойындалмаған  кіріс (залал)  негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын бөлінбеген кіріске, сонымен қатар қайта бағаланған инвестиция сомасына көшіру есебінен  өзгертіледі.

    Кезең кірісі (залалы)  кіріс және шығыс  туралы есеп беру көрсеткіштеріне сәйкес есептік кезеңде алынған кіріс (залал) сомасын көрсетеді.

    Дивиденттер есеп беруге меншікті капиталдың есептеген мөлшерін азайтады, егер акционерлік жиналыста олардың төлеумеуі шешілсе бұл жолы көрсетілмейді.

    Қорытындылай  келгенде, бухгалтерлік баланста, кірістер және шығыстар туралы есеп беруде, ақша қозғалысы туралы есеп беруде және меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берудің құрамы мен мазмұнында бір есеп беру кезеңінің келесі кезеңінде қолданылады.

    Халықаралық  бухгалтерлік есеп беру стандартына  сәйкес меншік капиталындағы өзгеріс туралы есеп беру келесі  баптарды қосады:

• кезеңге пайда мен зиян;
• басқа стандарттарға сәйкес меншікті капиталда мойындалатын кезеңге пайда мен зиян, табыс пен шығыстың әр баптары;
• ұйымның қатысушыларының үлесіне қатысты сомасы көрсетілген кезең табыстары мен шығыстарының қорытындылары.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.5 Меншікті капиталдың синтетикалық есебі. 

    Капиталдың  қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы  әрбір кәсіпорын үшін зор болып  саналады. Төменде капиталдың қозғалысы  бойынша тиісті операциялар көрсетілген.

    Төленбеген  капиталдың есебі.

    Жарияланған жарғылық капитал сомасына 5020 «Төленбеген  капитал» шоты дебеттеледі де, 5010 «Жарияланған капитал» шоттары кредиттеледі.

    Жарғылық  капиталға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5020-шы «Төленбеген  капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

• материалдық емес активтерді жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде- 2710, 2730 шоттары;
• негізгі құралдарды, аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде-2410 шоты;
• ақша –қаражаттарын жарғылық капиталға жарна ретінде аударған кезде- 1010, 1020, 1040, 1050;