Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі

     Қазақстанда балама ретінде мұнайдан  түсетін қаражатты халық арасында  бөлу мүмкіндіктері қарастырылған. Алайда, бірқатар себептер бойынша бұл тетік қазіргі уақытта қолайлы емес. Біріншіден, елге мұнай долларының шамадан тыс ағыны ақша массасының артуына, инфляцияның өршуіне, ұлттық валютаны нығайтуға әкеп соқтырады. Бұл отандық өнім өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді және арзан шетелдік өнімге деген сұранысты ұлғайтады. Екіншіден, мұнай бағасы күрт төмендеген жағдайда мемлекет ақша қаражатының тапшылығын тартады және әлеуметтік төлемдер бойынша тиісті деңгейде төлем жасау қабілеті әлсірейді. Ұлттық қордың құрылуы Қазақстанның фискалдық тұрақтылығына ықпал етеді және Қорда қаражатты жинақтау ұрпақтар арасында табиғи байлықтарды біртекті бөлу қағидатына сай келеді.

      Әлемдегі  нарықтық қатынастардың жаңа сапаға көшуі және ел экономикасының өркендеуі нәтижесінде бір-екі жыл бұрын Қор қызметін одан әрі жетілдіру шаралары қолға алынған болатын.

      Экономикадағы өзгерістерді қаперге ала отырып, Ұлттық қордың қызметін жетілдіру мақсатында Президенттің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған Ұлттық қорды қалыптастыру және қаражатын пайдалану тұжырымдамасы әзірленді. Тұжырымдамада жиынтықталған бюджет әдісіне көшу ұсынылды, онда мұнай секторынан түсетін кірістердің Ұлттық қорға бағытталуы қарастырылған. Бұл мемлекет келешекте мұнайдан алынатын кірістерсіз әрекет етуі тиіс дегенді білдіреді. Өз кезегінде ұлттық экономика үшін өңдеуші саланың рөлі мен мәні артып отыр. Өйткені онсыз мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің өсуі ұлғаймақ емес. Жиынтықталған бюджет әдісі бюджет шығыстарының тұрақты деңгейін қамтамасыз етеді. Мұнай кірістері Ұлттық қорға аударылатындықтан, ал Ұлттық қордан бюджетке кепілдік берілген трансферт жіберілетіндіктен, бюджет шығыстары қысқа мерзімді және орта мерзімді кезең ішінде мұнайға және мұнай бағасының өсуі мен төмендеуіне тәуелді емес.

      2005жылдың  1 шілдесінен бастап Ұлттық қордың тұжырымдамасына сәйкес Ұлттық қордың жиналымдарын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды, ол шоғырландырылған бюджеттің бір бөлігі болды.

        Қазіргі уақытта Ұлттық қорға  бекітілген тізбе бойынша 55 мұнай секторы кәсіпорнынан түсетін тікелей салықтың, республикалық меншіктегі және тау-кен әрі өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден және ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер аударылады. Осыған байланысты, Ұлттық қордың қаражаты кепілдік берілген трансфертті қамтамасыз етуге және Ұлттық қорды басқаруға және аудитке байланысты шығыстарды жабуға жұмсалуы тиіс. Бұл ретте Ұлттық қордан мұнайға жатпайтын сектордан түсетін түсімдердің азаюы салдарынан ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға жұмсалатын шығыстарды қаржыландыру үшін қосымша қаражат алынбауы тиіс. Ал ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың өсіп отырған шығыстары тиісті шектеулерге сәйкес қажетті қаражат қарыз алу есебінен ғана жабылуы мүмкін. Сондай-ақ, Ұлттық қордың міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде жеке және заңды тұлғаларға кредит беруге пайдаланылмайтын-дығын атап өту керек.

   Ұлттық  қордың негізгі мiндеттерi экономикадан басы артық мұнай долларын шығару және теңге бағамына және инфляцияға қысымды тежеу, сондай-ақ табиғи ресурстарды  пайдалануды оңтайлы жоспарлау  арқылы макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады.[3, 85-87 бет]

     Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану:

       1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:

       1) Қазақстан Республикасының Ұлттық  қорынан түсетін республикалық  бюджетке кепілді трансферт түрінде;

       2) Қазақстан Республикасының Президенті  айқындайтын мақсаттарға Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке берілетін нысаналы трансферттер түрінде;

       3) Қазақстан Республикасының Ұлттық  қорын басқаруға және жыл сайын  аудит өткізуге байланысты шығыстарды  жабуға жұмсалады.

     2. Материалдық емес  активтерді қоспағанда:

       1) Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорының сақталуын;

       2) Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорының жеткілікті өтімділік  деңгейін ұстап тұруды;

       3) тәуекел деңгейі қалыпты болған  кезде ұзақ мерзімді перспективада  Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры кірістілігінің жоғары деңгейін;

       4) ұзақ мерзімді перспективада  инвестициялық кірістер алуды  қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан  Республикасының Ұлттық қоры  рұқсат етілген қаржы құралдарына  орналастырылады.

     3. Материалдық емес  активтерді қоспағанда, рұқсат етілген қаржы құралдарының тізбесін Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын Басқару жөніндегі кеңестің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен бірлесіп айқындайды.

     4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жеке және заңды тұлғаларды кредиттеуге және міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету ретінде пайдаланыла алмайды.

     5. Қазақстан Республикасының  Үкіметі Қазақстан  Республикасының  Ұлттық қорына  активтерді есептеу  және Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорын пайдалану тәртібін айқындайды.

     6. Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорына  түсетін немесе  Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорынан  алынатын активтер  Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі белгілеген  тәртіппен айырбастауға  немесе қайта айырбастауға жатады

     Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі Ұлттық  қордың кіріс көздерінің есебінен жүзеге асырылады: бір жолғы (республикалық меншiктегi және тау-кен өндiру мен ұқсату салаларындағы  мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiн  сату) түсiмдер көлемi бойынша тұрақты емес (мұнай  секторының түсiмдерi) кiрiстер көзi есебiнен  жүзеге асырылуы тиiс, оның мөлшерi едәуiр  шекте ауытқуы мүмкiн, ол осымен Қазақстанның бюджет саясатына елеулi ықпал жасайды.[6]

      Қаражаттарды  пайдаланудың мынадай бағыттары  айқындалуда:

• республикалық бюджетке тұрақтанған трансферт;
• сыртқы  қарыздарды өтеу;
• экологиялық бағдарламаларды қаржыландыру;
• инвестициялық кірістердің бір бөлігін халық  арасында бөлу.

      Ұлттық  қордың активтерiн сенiмдi басқаруды  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi жүзеге асырады.[7]

2 Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры.

2.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын мемлекеттік басқару.  
 

      Қазақстан Республикасының қаржылық активі түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі  активтері Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры ретінде көрініс табады.

      Ұлттық  қорды мемлекеттік басқару Қазақстан  Республикасы Президентінің жанынан  құрылған Кеңес тарапынан жүзеге асырылады.

     Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару  жөніндегі Кеңес Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорын тиімді пайдалану  және оны қаржылық активтерге, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағнда, өзге де мүліктерге орналастыру жөніндегі  ұсыныстарды талдайтын әрі жасайтын Қазақстан Республикасының Президенті жанындағыконсультациялық-кеңесші  орган болып табылады.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын басқару  жөніндегі Кеңестің функцияларына:

     1. Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорын қалыптастыру және пайдалану  тиімділігін арттыру жөнінде  ұсыныстар жасау;

     2. Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорын пайдалану көлемдері мен   бағыттары жөніндегі ұсыныстарды   қарау және жасау;

     3. Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорын орналастыру  үшін рұқсат  етілген қаржылық активтердің  және материалдық емес активтерді  қоспағанда, өзге де мүліктердің  тізбесі жөнінде ұсыныстар жасау  жатады.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын бсқару жөніндегі  Кеңесті құру туралы шешімді, оның құрамын  және т.б. мән-жйларын Қазақстан Республикасы Президенті бекітеді.

      Осы Кеңестің құрамындағы:

1. Қазақстан   Республикасының Президенті;

2. Қазақстан   Республикасының Премьер-Министрі;

3.Қазақстан  Республикасының Парламенті Сенатының төрағасы;

4. Қазақстан   Республи-касының Парламенті Мәжілісінің   төрағасы;

5. Қазақстан  Республикасының  Президенті  әкімшілігінің төрағасы;

6. Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкі   төрағасы;

7. Қазақстан  Республикасы премьер Министрінің  орынбасары;

8. Қазақстан  Республикасы Қаржы  министрі;

9. Қазақстан  Республикасының  Экономика және  бюджетті жоспарлау  министрі;

10. Республикалық  бюджеттің  орындалына бақылау  жүргізу жөніндегі  Есеп комитетінің  төрағасы өздеріне тиесілі қызметін  атқарады.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару  барысында Қазақстан Республикасының  Президенті:

• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын жөніндегі Кеңесті  құрады және ол туралы ережені бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың көлемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы есептемені бекітеді.

      Қазақстан Республикасының  Үкіметі: 

• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына активтерді есептеу және осы Қорды пайдалану тәртібін айқындайды;
• Қазақстан Ұлттық Банкімен бірлесіп Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат етілген қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктің тізбесін айқындайды;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының жыл сайынғы аудитін өткізуді қамтамасыз етеді;
• Қазақстан Ұлттық Банкімен бірлесіп Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есептемені жасайды.[9]

       Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік  басқаруы барысында:

• аталмыш қорды инвестициялауға ат салысады;
• инвестициялық операцияларды жүзеге асыру ережелерін әзірлейді және бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Үкіметіне Ұлттық қорды сенімгерлік басқару нәтижелері туралы есептемені табыс етеді.

       Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға  байланысты Қазақстан Ұлттық Банкі  қызметінің транспаренттілігін қамтамасыз ету мақсатында жыл сайын аудит  жүргізіледі.

       Сонымен, республикалық және жергілікті бюджеттер  саласын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорын мемлекеттік басқару  органдары өз қаржылық құзіретіне сай  әрі иерархиялық тәртіпті сақтай отырып бюджеттік жүйе ауқымындағы  басқарушы-реттеуші ықпал ету жүйесін  құрады.

          Қордың қалыптастырылуы  және пайдаланылуы туралы жылдық есепнамаларды  кіріктіруі тиіс:

• Ұлттық қордың түсімдері және пайдаланылуы туралы есеп;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Ұлттық қорды сенімгерлікпен басқару жөніндегі қызметі туралы есеп;
• Ұлттық қорды басқару жөніндегі өзгеде мәліметтер.

     Ұлттық  қорды басқаруға байланысты қызметін транспаренттілігін қамтамасыз ету  мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудиторды немесе аудиторлық ұйымды таңдау конкурстық негізде және Үкімет белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.

     Ұлттық  қорды қалыптастыру және пайдалану  туралы жылдық есеп және аудит жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық  ақпарат құралдарына жарияланады.[5]

     Ұлттық  қор қызметі туралы 2003 жылғы есеп бойынша қордың таза активтерінің өсімі 2002 жылғы 57,5 %-ның орнына өткен жылы, яғни 2011 жылы 87,6% құрды. Ұлттық қордың жалпы рыноктық құны жыл ішінде 1919 миллионнан 3662.7 миллионға өсті. Активтер өсімінің негізгі үлесі экономиканың шикізат секторы кәсіпорындарының нормативтен тыс пайдасынан алынған кірістерге тиеді. Мұндай конъюнктура мұнайға жоғары әлемдік бағаның арқасында қалыптасып отыр.

     Қор активтерінің орташа пайдалылығы оның қызметін барлық жылдар ішінде 4,23%-ға бағаланады.

     2003 жылғы Ұлттық қор активтерінің  пайдалылығы 8,69% құрды, өткен жылы 222,8 млн доллар мөлшерінде инвестициялық кіріс алынды. Сонымен бірге тұрақтандырушы  портфельдің пайдалылығы 1,87% тең  болды, ал қордың негізі бөлігін  құрайтын жинақтаушы портфель 11,98% пайдалылық берді.