Әлемдік экономика

      Қазақстанда біріккен кәсіпорындардың санының  өсуі 33қазақстандық азаматтардың жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне де алып келеді. Қазақстан бойынша 346072 адам біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейді, олардың алатын еңбек ақыларының қоры 2004 жылы 180972.2 млн.теңгені құраған. Тізімдік және қосымша жұмысшылардың еңбек ақы қорына табиғи формада жасалған төлемдер де кіреді.

      Біріккен  кәсіпорындардың қызметі мен  құрылуын экономикалық қамтамасыз ету  үшін бірінші кезекте біріккен кәсіпорындарды қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар салымының арақатнасы, салық алу мәселелері және біріккен кәсіпорындардың тиімді қызмет ету көрсеткіштерінің есептері. Біріккен кәсіпорындарды қаржыландыру көздері болып жарғылық қорға салынған ақша салымдары, амортизациялық аударымдар, біріккен кәсіпорынның резервтік және басқа да қорлары, несиелер саналады.

      Біріккен  кәсіпорындардың капиталдық салымын  қаржыландыру көздері мен құрылымына талдауды келесі сызбадан көруге болады (3-сурет).

      Негізгі және айнымалы капитал құны бойынша  жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға  ақшалай салымдар келесідей түрде  салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық  бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқы.

      Біріккен  кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай  қаражаттары. Біріккен кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.

      3-сурет.  Біріккен кәсіпорындардың капиталдық  салымын қаржыландыру көздері  мен құрылымы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Біріккен  және шетел кәсіпорындарының жарғылық қорын келесі кестеден көруге болады (5-кесте).        

                    5-кесте 

      Облыстар  бойынша 2002-2004 жылдардағы қызмет етуші біріккен және шетел кәсіпорындарының жарғылық қоры 

      Шетел қатысушылар жарғылық қорға салымдар машиналар мен жабдықтар, лицензиялар және т.б. түрде салады және ұлттық валютамен, сонымен қатар, біріккен кәсіпорынды құру туралы келісімге қол қойылған валютаның түнгі ресми курсы бойынша теңгемен шетел валютасын қайта есептеу арқылы бағаланады, Қазақстандық қатысушылар біріккен кәсіпорынның жарғылық қорына салымды жер, табиғи ресурстар, үйлер мен ғимараттар түрінде береді.

      Біріккен  кәсіпкерліктің даму тәжірибесі, бұл  процестің күрделі және тұрақсыз болғандығын көрсетеді. Біріккен кәсіпкерліктің дамуы әркелкі болса да, әртүрлі белсенді дәрежесімен дүние жүзі елдерінің көбісін жанап өтті. Бұл процесс әсіресе соңғы 10-15 жыл ішінде күшті қарқынмен жүрді. Еуропалық экономикалық институттың (ИНСЕАД) берілгендері бойынша, 1986ж. Ортасында өнеркәсібі дамыған елдерде біріккен кәсіпкерлік жөнінен 839 келісім-шарт тіркелді.

      Қазіргі кезде біріккен кәсіпкерлік дамуында 2 топты бөліп көрсетуге болады:

1. өнеркәсібі дамыған елдерде біріккен кәсіпкерліктің дамуы;
2. дамушы елдерде біріккен кәсіпкерліктің дамуы.

Жаңа  индустриалды елдерде бірінші және екінші топ белгілері көрініс  тапты.

      Өнеркәсібі  дамыған елдерде біріккен кәсіпкерлік  дамуының келесідей ерекшеліктері  бар: қызмет көрсету саласымен, ғылыми және капитал сыйымды салалармен өзара байланыстылықтың жоғарғы дәрежесі, өз территорияларында біріккен кәсіпорындарды құруға ұмтылуы.

      Дамушы  елдердегі біріккен кәсіпкерлік  процесі дамуын қарастырсақ, келесідей  өзгешеліктерді көрсетуге болады: қолданылатын технологиясы, шетелдегі нарықтық тәжірибе және бәсекелестік жағдай, сонымен қатар халықаралық кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырылуы.

      Экономикасы өтпелі елдер өз экономикаларының құрылымдық өзгеруін қалайды. Экономикасы өтпелі елдер шетел серіктесі үшін қолайлы  жағдайлар жасауы керек: салықтық жеңілдіктер енгізу, ұлттық кәсіпорын құру процедурасын жеңілдету. Бірақ, шетел серіктестерінің ойынша біріккен кәсіпкерлік процесінің дамуына мынадай факторлар кедергі жасайды: салық заңдылығының тұрақсыздығы, әртүрлі өнеркәсіп стандарттары, инфрақұрылымның дамымауы және басқалар.

      Біріккен  кәсіпкерлік дамуының шетел тәжірибесін  жасалған салыстырмалы талдау, келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік  берді:

- біріншіден, біріккен кәсіпкерлік туралы  келісім-шарттардың басым бөлігі  өнеркәсібі дамыған елдерге –  80%, дамушы елдерге -  17%, экономикасы өтпелі елдерге – 3 % келеді;

- екіншіден,  біріккен кәсіпкерліктің дамуына  мынандай факторлар әсер етеді:  саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени, аймақтың толығымен ресурстармен  қамтамасыз етілуі, еңбекке жалданушылар  мен кәсіпкерлердің білімділігі;

- үшіншіден,  дамушы елдердің экономикасы  өтпелі елдермен біріккен кәсіпкерлік  қызметі екі жаққа да пайда  келтіреді. Дамушы елдер үшін  жаңа өткізу жолдарын ашуға,  ал экономикасы өтпелі елдер  үшін инвесторларды таратуға  мүмкіндік туады.  Осыған байланысты транзиттік экономикадағы елдер біріккен кәсіпкерлік қызметін өнеркәсібі дамыған елдермен ғана емес, сонымен қатар экономикасы өтпелі елдермен дамытуы керек.

- төртіншіден,  әртүрлі елдердегі біріккен кәсіпкерлік  даму тәжірибесіне талдау жүргізу, бұл процестің жалпы заңдылықтарын, болашақтағы мүмкіндіктерін, оң және теріс жақтарын анықтауға мүмкіндік берді. Мысалы, заңдылық мәселелерін реттеу.

      Валюталық өзін-өзі өтеуіне байланысты біріккен кәсіпорындарды келесідей жіктеуге болады:

1. Қазақстаннан экспорттайтын және Қазақстандағы резидент еместерге сататын біріккен кәсіпорындар. Мысалы, “Акбет Индастриз” БК (руда, хром концентраты); “ТСК СТИЛ” БК (қалайы); “ИНТЕРМИН” БК (жануарлар азығы).
2. Қазақстанда валюталық резиденттерге сататын біріккен кәсіпорындар. Мысалы, “Казфер-Импекс” БК (Франция), “Базарлық-Финист” БК (Лихтенштейн), “Халықаралық бизнес институты” БК (Қазақстан-АҚШ).
3. Импортты алмастыру мақсатындағы біріккен кәсіпорындар. Мысалы, металл құрал-жабдықтарын өндіруші “Казполь” БК, телевизор мен видеомагнитофон шығаратын “Тельбонк-Алматы” БК, компьютер шығаратын “Прогноинфо”, “Веста”, “Сирена” және т.б. БК.
4. Валюталық өзін-өзі өтеуін қамтамасыз ету үшін экспортпен айналысатын біріккен кәсіпорындар. Мысалы: “Казахиталкаракуль” БК (тері бұйымдар).
5. Біріккен кәсіпорындардың консорциумдар қызметіне қатысуы. Қазіргі кезде біріккен кәсіпорындардың консорциумдар қызметіне қатысу тәжірибесі жоқ.
6. Еркін экономикалық аймақтардағы біріккен кәсіпорындардың қызметі. Мұнда валюталық операциялардың ерекше режимі орнатылуы мүмкін. Қазақстанда осындай аймақтардың ең алдымен алтауы тіркелген. Қарағанды, Жәйрем-Атау, шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Алакөл және Жаркент.
7. Біріккен кәсіпорындардың валюталық аукциондар және валюталық биржалар қызметіне қатысуы.

      Жоғарыда  әрбір көрсетілген біріккен кәсіпорын стратегияларының даму мүмкіндігін болжасақ, 2-3 жыл ішінде ішкі экономикалық мәселелердің шешілмегендігіне байланысты жергілікті кәсіпорындар өндіретін өнім экспортының өсуін байқау екіталай. Қазақстан территориясында және ТМД тауарлар мен қызметтерді валютағарезиденттерге де резидент еместерге де сату құқығының кеңеюі айтарлықтай нәтижелі көрінеді.

      Бұл сатыда валюталық өзін-өзі өтеу көздерінің келесідей жіктеуге болады: валютаға біріккен кәсіпорын өнімдерін Қазақстан  және ТМД кәсіпорындарына сату, шетел туристеріне сервистік және қонақ үймен қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Шетел серіктегі өз еліндегі қалыптасқан тізбегін қолдана отырып, валютаға біріккен кәсіпорын өнімін жеткізіп беруді жүзеге асырады. Сонымен бірге, бұл елдерде бәсекелестік күрес жүргізбеу үшін Трансұлттық корпорация жеткізіліп беру ішкі-корпорациялық тәжірибені қолдануды ұсынады, яғни жартылай фабрикатты сатуды, немесе, батыста жинақтау мен өндеуді қажет ететін жекелеген бөліктерді сатуды қарастырады. Біріккен кәсіпорындардың дайын өнімдерін сатуға болады, бірақ ол елдерде ол тауар үлкен сұранс болуы тиіс. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорындар тауарды қабылдап алушы елдің шикізат және химиялық кешеніне салымды өсіреді, ал жүргізіліп отырған сыртқы экономикалық байланыс реформалары экспорттағы шикізат үлесін қысқартуды қарастырады.

      Шетел қатысушының табыс бөлігі оның ішкі нарықтағы қажетті өнімді алуға  жұмсалуы тиіс. Батыс кәсіпорындары  көп жағдайда шикізат немесе топшы  өнімдерді сатып алуға көңіл  бөлгендіктен, қазақстандықтар Батыс серіктестерінің ішкі нарықта алатын тауарлардың тізіміне 18 түрге шектеу қойды. Бұл уақытша компромисс. Шетел қатысушыларын қанағаттандырмады. Біріккен кәсіпорындардың айырбасталынды валюталы елдерде құрылуы маңызды. Біріккен кәсіпорындардың валюталық түсімінің бір бөлігін дамыған батыс елдерінің ақша нарығына орналастыру үшін пайдалану қажет. Валюталық қаражаттарды орналастыруға батыс қатысушыларының ынтымақтастығы бар шетел банктері жағдай жасайды. Бұған, сонымен қатар шет елдерде ашылған Қазақстанның ұлттық банкісінің бөлімшелері де қатыса алады.

      Қазақстан Республикасында біріккен кәсіпорындардың  санының және түрлерінің көбеюі мен  дамуын экономикада болып жатқан келесідей өзгерістермен түсіндіруге  болады:

• сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялануы;
• ашық экономика саясаты;
• экономикадағы институционалдық және құрылымдық қайта құрулар;
• Қазақстанда жүргізіліп отырған басқа да оңды әлеуметтік-экономикалық реформалар.