Лекции по "Экономике"

Мемлекетсідендіру және жекешелендірідің 1991-1992 жылдарға арналған алғашқы ұлттық бағдарламасы 1991 жылдың желтоқсанында қабылданды. Негізгі мақсат- мемлекеттік меншікті басқа нысандарға айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін сатып алуы болатын.

1993-1995 жылдарға  арналған екінші ұлттық бағдарлама 1993 жылдың наурызында қабылданып,кіші, жаппайды ғана емес, сонымен қатар жеке жобалар бойынша жекешелендіруді де қамтыды. Осы кезеңнің негізгі мақсаты- нарықтық экономикаға көшуге жағдай жасау.

Портфельдік инвестициялар  түрлері қайта құрылымдау және жекешелендірудуң 1996-1998 жылдарға арналған үшінші ұлттық бағдарламасы негізінен жекешелендіру үодісін аяқтау арқылы экономикада жеке сектордың басымдылығына жетіп, оны бекітуді мақсат етті.

Бірінші кезеңде  сауда, қызмет көрсету аясындағы  кіші және орта кәсіпорындардың 50 пайызы, екінші кезеңде орта және ірі кәсіпорындар жекешклендірілді,үшінші кезеңде жекешелендіру үрдісі аяқталды.

Ұлттық бағдарламаға сәйкес, мемлекеттік меншікті жекешелендірудің негізгі үш бағыты болды:

1. Кіші жекешелендіру  (қызметкерлері 200 адамнан аспайтын).

2. Жаппай жекешелендіру (200-500 қызметкерлер)- жекешелендіру купондарын қолдану арқылы жекешелендірілетін орта және ірі кәсіпорындар.

3. Жеке жобалар  бойынша жекешелендіру (5000-нан  астам қызметкерлер,- ірі стратегиялық  өнеркәсіп салалары.)

6. Бағалы қағаздар портфелі - бұл факторлардың өзара іс-қимыл нәтижесінде өнімге айналуы. Өндіріс факторларының шығын құрылымы мен өнімінің ең жоғары шығарылымы арасындағы технологиялық тәуелділік өндірістік функция арқылы көрінеді.

    Бағалы  қағаздар портфелі дегеніміз-  өндіріске енгізілетін факторлар мен өнімнің шығарылуыарсындағы өзара тәуелдіоік.

 

Q=f (L,K),

 

Мұндағы L-еңбек (жұмыс күші); К-капитал; Q-өнім.

   Өндірістік  функция изокванта картасы арқылы  бейнеленеді. Изокванта (тең өнімнің  аытқымасы)-бұл өндірістік функцияның  түрлендірілуі. Ол өнімнің бірдей көлемде шығарылуын қамтамасыз ететін ұштастырылған өндірістік факторлар орналасқан қисық сызықпен бейнеленеді. Ресурстарды технологиялық алмастырудың шекті мөлшері изоквантаның көлбеуімен өлшенеді. Бұл өндіріс көлемі сақталғанда, өзге фактордың бірлігімен алмастыру мүмкін болған жағдайда фактордың бірлік саны болып табылады.

  Тауарды  өндіргенде  өндіріс факторларын  сатып алуға жұмсалған шығынды  немесе өндіріс шығынын  талдау  қажет. Әдетте шығындар бухгалтерлік  және экономикалық шығындар болып бөлінеді.

   Бухгалтерлік  шығындар-сатып алудың нақты бағасымен  өлшеніп, шығынға жұмсалатын ресурстардың  құны.

   Бағалы  қағаздар портфелі -бұл уыстан  шығарылған мүмкіндіктер шығыны. Олар шығындалған ресурстардың  барлық балама тәсілдерінің ең пайдалысын қолданғанда алған табыс сомасына тең.

  Бағалы қағаздар  портфелі - бұл экономикалық және бухгалтерлік шығындардың айырмашылығы.

Бухгалтерлік  шығындар-сатып алудың нақты бағасымен  өлшеніп, шығынға жұмсалатын ресурстардың құны.

   Экономикалық  шығындарбұл уыстан шығарылған мүмкіндіктер шығыны. Олар шығындалған ресурстардың барлық балама тәсілдерінің ең пайдалысын қолданғанда алған табыс сомасына тең.

  Анық емес  шығындар бұл экономикалық және  бухгалтерлік шығындардың айырмашылығы.

Бухгалтерлік  шығындар-сатып алудың нақты бағасымен өлшеніп, шығынға жұмсалатын ресурстардың құны.Экономикалық шығындарбұл уыстан шығарылған мүмкіндіктер шығыны. Олар шығындалған ресурстардың барлық балама тәсілдерінің ең пайдалысын қолданғанда алған табыс сомасына тең. Анық емес шығындар бұл экономикалық және бухгалтерлік шығындардың айырмашылығы.

  

7. Бағалы қағаздар түрлері шығын шамасының өнім көлеміне тәуелділігіне қарай тұрақты және өзгермелі шығындар болып бөлінеді. Өнімнің ең көп шығарылуы мөлшерін анықтау үшін шекті шығындарды есептейді. Шекті шығындарды өлшеу қажеттілігі кемімелі қайтарым заңының әрекетінен туындайды, оның мәні мынада: өзгермелі фактордың әр қосымша бірлігі біршама кезеңнен бастап алдыңғы өнімге қарағанда, өнімнің жалпы шығарылу үстелімін азайтады.

Сонымен, белгілі  бір кезеңнен бастап шығынның өсуі өндіріс көлемінің өсуінен асып түседі.

 Шығын деңгейі  туралы ақпарат изокоста сызықтарын  салуға мүмкіншілік береді.

Изокоста дегеніміз- нүктелері өндіріс факторларының  барлық ұштастырылымын жалпы тең  шығындармен көрсететін сызық. Изокоста мен изокванта нүктелері жанасқанда, яғни өндіріс факторларының шектеулі өнімінің арақатынасы мен өнім бағасының арақатынасы тең болғанда фирма бағаны барынша түсіреді. Ұзақ мерзімді кезеңде фирма дамудың тиімді жолын таңдайды, бұл изокоста мен изоквантаның жанасу нүктелерін басып өтетін сызық арқылы көрсетіледі.

   Бағалы  қағаздар түрлері тиімді өндірістің  нәтижесі пайда алу болып табылады.

Пайда дегеніміз- жиынтық табыс пен жиынтық  шығындар арасындағы айырма.

Изокоста дегеніміз- нүктелері өндіріс факторларының барлық ұштастырылымын жалпы тең шығындармен көрсететін сызық. Изокоста мен изокванта нүктелері жанасқанда, яғни өндіріс факторларының шектеулі өнімінің арақатынасы мен өнім бағасының арақатынасы тең болғанда фирма бағаны барынша түсіреді. Ұзақ мерзімді кезеңде фирма дамудың тиімді жолын таңдайды, бұл изокоста мен изоквантаның жанасу нүктелерін басып өтетін сызық арқылы көрсетіледі.

   Тиімді  өндірістің нәтижесі пайда алу  болып табылады.

Пайда дегеніміз- жиынтық табыс пен жиынтық шығындар арасындағы айырма.

Изокоста дегеніміз- нүктелері өндіріс факторларының  барлық ұштастырылымын жалпы тең  шығындармен көрсететін сызық. Изокоста мен изокванта нүктелері жанасқанда, яғни өндіріс факторларының шектеулі өнімінің арақатынасы мен өнім бағасының арақатынасы тең болғанда фирма бағаны барынша түсіреді. Ұзақ мерзімді кезеңде фирма дамудың тиімді жолын таңдайды, бұл изокоста мен изоквантаның жанасу нүктелерін басып өтетін сызық арқылы көрсетіледі.

 

Тақырып 5. Операциялық тұтқаның тиімділігі. Фирманың ағымдағы шығындарын басқару

 

Дәріс сұрақтары:

Қаржы менеджментінде табыстың өсу қарқыны мен үлесін арттыратын екі амал қолданылады:

1. пайданы арттыру мәселесін шешу кезінде ең тиімдісі шекті түсімді шекті шығынмен салыстыру;
2. Сатудан түскен түсімнің қосындысын тұрақты және айнымалы шығындармен салыстыру тек пайданы арттыру үшін ғана мес, сонымен қатар оның жоғарғы өсу қарқынын анықтау үшін қолданылады.

Стратегиялық  және жедел жоспарлау үшін тиімді әдістердің бірі опеарциялық талдау немесе «Шығын-көлем-пайда» («Cost-Volum-Profit»-CVP) әдісі, келесі мәселелерді анықтау үшін қолданылады:

• Заласыз жұмыс істеу үшін шекті өндіріс көлемін;
• Қаржылық нәтиженің белгілі бір элементтің өзгеруіне тәуелділігі;
• Кәсіпорынның қаржылық қауіпсіздігін;
• өндірістік тәуекелділікті бағалау;
• меншікті өндірістің немесе сатып алудың тұтастығы;
• белгілі бір кезеңдегі ең төменгі келісім бағасын;
• пайданы жоспарлауға және т.б.

Операциялық тетіктің ықпалы (өндірістік, шаруашылық) сатудан түскен түсімнің өзгеруі нәтижесінде пайданың елеуілі өзгеруін көрсетеді. Мысалы. Сатудан түскен түсім  2006ж. 6185 млн.теңгені құрады, айнымалы шығын 3602 млн.теңге және тұрақты шығын 1900 млн. теңге (сомасы 5502 мың.теңге). Сатудан түскен түсім  30% яғни 8016 млн.теңгеге өсті. Айнымалы шығын 30% яғни 4683 млн.теңгеге өсті. Тұрақты шығын өзгеріссіз. 2007г. шығын сомасы 6583 млн.теңгені құраған. Пайда 1433 млн.теңгеге жетеді, яғни 2006 ж салыстырғанда 2,1 есе артық. Сатудан түскен түсім 30%, ал пайда 110% өседі.

Көрсеткіштер	2006ж.	2007ж.	Өсім, %
Сатудан түскен түсім	6 185	8 016	130%
Айнымалы шығын	3 602	4 683	130%
Жиынтық маржа	2 583	3 333	130%
Тұрақты шығын	1 900	1 900	100%
Операциялық пайда	683	1 433	210%

 

Операциялық талдаудың  негізгі элементі мынау: операциялық  тетік, рентабельділік табалдырығы  және қаржылық қауіпсіздік аймағы. Операциялық талдау – басқару  есебінің бір бөлігі. Қаржылық талдаудан  айырмашылығы операциялық талдау нәтижесі кәсіпорынның коммерциялық құпиясына жатады.

Пайданың өсу  қарқынын арттыру үшін тек айнымалышығын  емес сонымен қатар тұрақты шығынның да өзгеруі әсер етеді. Операциялық  тетіктің әсер ету күшін анықтау  үшін жиынтық маржаның пайдаға қатынасы қолданылады.

Жиынтық маржа = Сатудан түскен түсім – айнымалы шығын.

 

                                                                   жиынтық маржа 

Операциялық тетіктің әсер ету күші = --------------------------                                                                    пайда

Жиынтық маржа  тек қана тұрақты шығынды ғана жауып қоймай сонымен қатар пайданың құрылуына ықпал етуі керек.

Операциялық тетіктің әсер ету күші сату көлемінің өзгеруіне  жиынтық маржаның қаншылықты сезімтал екендігін көрсетеді.

        Q(баға – айнымалы шығын)

Операциялық тетіктің әсер ету күші = -------------------------------------------------------  =

                   Q(баға – айнымалышығын)– тұрақты  шығын

түсім – айнымалы шығын

= ------------------------------------------------------------------------------------------ =

түсім – айнымалы шығын – тұрақты шығын

    жиынтық  маржа

= -------------------------------

пайда

 

Операциялық тетіктің әсер ету күші орташа салалық еңбек  сыйымдылығының деңгейіне тәуелді: негізгі құралдың құны неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тұрақты шығын көп болады. Тұрақты шығын неғұрлым көп болса, соғұрлым операциялық тетіктің әсер ету күші күштірек болады.

Түсім өскен  кезде рентабелділік табалдырығынан өтіп кетеді, операциялық тетіктің әсер ету күші азаяды: түсімнің әрбір пайыздық өсімі пайданың өте аз пайыздық өсуін береді. Рентабелділік табалдырығына сәл төмендесе онда операциялық тетіктің әсер ету күші ең жоғарғы сән ие болады, содан соң қайдадан азаяды. Бұл тиімдлігі мынада:

• КПН бойынша пайыздық төлемді жоспарлағанда әсіресе аванстық;
• Кәсіпорынның коммерциялық саясатын құруға.

Операциялық тетіктің әсер ету күші кәсіпкерлік тәуекелділік деңгейін көрсетеді: Операциялық тетіктің әсер ету күші неғұрлым күшті болса  соғұрлым кәсіпкерлік тәуекеділік жоғары болады.

Рентабельділік  табалдырығы  – кәсіпорын табыс таппайтын және шығын көрмейтін сату көлемін айтамыз. Жиынтық маржа тұрақты шығынды толық өтейді, бірақ пайданөлге тең болады.

   Тауардың  тауалдырықтағы рентаб

табалдырықтағы  тауар саны = ---------------------------------------------

сату бағасы

                  тұрақты шығын

немесе  = -------------------------------------------------

               тауар бірлігінің бағас- тауар  бірлігінің айнымалы шығыны

 

Рентабельділік  табалдырығынан өткеннен кейінгі пайданың үлесі =   табалдырықтан өткеннен кейінгі сталыған тауардың саны*жиынтық  маржа/сатылған тауардың саны

 

Қаржылық қауіпсіздікаймағы = түсім – рентабелділік табалдырығы

 

Залалсыздық нүктесі                  Тұрақты шығын

=  --------------------------------------------

                                                       Жиынтық маржа (пайыздық сипаттағы)

 

 

 

 

Тақырып 6. Қаржы тұтқасының тиімділігі. Қарыз қаражаттарын тарту саясаты

Қаржыландырудың тетік тиімділігінің мәні және бағалау

 

Дәріс сұрақтары:

1.Қаржы тұтқасы

2. Қарыз қаражаттарын тарту саясаты

3. Қаржыландырудың тетік тиімділігінің мәні.

  Қаржыландырудың  тетік тиімділігі-кәсіпорынның қаржылық  тәуекелін білдіреді.Қаржыландырудың  тетік тиімділігі несиелік ресурстардың төлемділігіне қарамастан қаржыландыру қайнар көзі ретінде пайдалану арқылы меншіктік капиталды тиімдіпайдаланғанын білдіретін көрсеткіш.Қаржылық тетік тиімділігі жоғарлаған сайын кәсіпорынның қаржылық тәуекелі жоғарлайды.Қаржылық тетік тиімділігін қаржылық левередж деп атайды.Кәсіпорынның тиімділігін рентабелдік көрсеткішін белгілейді.