Лекции по "Экономике"

1. Кәсіпкерлік тәуекелділік  қоғамының өмір сүру негізі. Экономика екі іргелі экономикалық аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар. Мұқтаждықтар- бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар  игіліктер б.т. Бір игіліктер шектеусіз болады (мыс: ауа), ал екіншісі- шектеулі(мұнай, көмір, т.б.) Соңғылары экономикалық игіліктер деп аталады.

Өндірістің  түпкі мақсаты - тұтыну болып табылады., яғни ол- әр түрлі мұқтаждықтарды қанағаттандыру үрдісі. Даму бойынша мұқтаждықтар сан жағынан да, сапа жағынан да түрленеді. Олардың осы ерекшелігі өндіріс дамуының ынталандырушы құралы б. т, мұның өзі жаңа мұқтаждықтардың пайда болуын негіздейді.

Қаржы тәуекелділіктің  маңызы мен түрлері игіліктерді  өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар  өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.

Шектеулі ресурстар  жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін  табу керек, ол үшін мына сұрақтарға жауап  беру қажет: Не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Неүшін өндіру керек?

Минималды шығыстар арқылы максималды кірістер табу қамтамасыз етілетін шешім дұрыс болады. Шешім қабылдаудың негізгі критерийі- рационалдық.

Шаруашылық  қызмет үрдісінде барлық субъектілер  тауарларды өндіру және сатумен байланысты белгілі бір шығыстарға тап болады- шығындар

Баламалы шығындар немесе пайдалана алмаған мүмкіндіктердің шығындары- бұл қалаулыға жету үшін бас тартуға тура келетін нәрсе.

Қаржы тәуекелділіктің  маңызы мен түрлері - ресурстарды  толық пайдаланудағы баламалы нұсқауларды  көрсетеді. Ол әр түрлі тауарлардың  арасынан таңдау қажеттілігін көрсетіп, экономикалық мәселенің мәнін бейнелейді. Егер біз бір тауарды көп мөлшерде өндіргіміз келсе, онда басқа бір тауарды өндіруден бас тартуға тура келеді. Қисық сызықтың ішіндегі әрбір нүкте ресурстардың толық емес пайдаланылуын білдіреді. Қисық сызықтан тыс жатқан нүкте мүмкін емес өндірісті, яғни қолма-қол ресурстардың жоқтығын білдіреді. Қисық сызықтың бойындағы нүкте бір тауардың екінші бір тауар өндірумен алмастырылғанын көрсетеді. Мұның бәрінде өспелі баламалы шығындар заңы  байқалады. Бұл заңның мәні мынада: қандай да бір тауардың қосымша мөлшерін алу үшін  қоғам артылып жатқан басқа бір тауар мөлшерінен бас тартуы керек, яғни пайдаланылмаған мүмкіндіктердің артуынан. Экономикалық тиімділік ұғымы осы заңмен байланысты.

Экономикалық  тиімділік- алынатын нәтижелер мен өндірістік шығындардың қатынасы:

Экономикалық  ұйымдастырылу әрбір экономикалық жүйеде әр түрлі шешіліді. Экономикалық жүйе - бұл алдында тұрған экономикалық мәселелерді- не, қалай, кім үшін- шешу үшін қоғамның ұйымдастырылу тәсілі. Негізінен жеке экономикалық субъектінің әрекетін зерттейтін мироэкономикадан өзгешелігі, макроэкономикада ұлттық шаруашылықтың барлық қатысушыларының бірлескен экономикалық қызметінің нәтижелері мен зардаптары бір уақытта зерттеледі.

   Қаржы тәуекелі экономикаға тән жалпы құбылыстарды (инфляция, экономикалық өсу, жұмыссызды) зерттейді. Экономикалық талдаудың мәні ұлттық шаруашылық дамуының қалыптасу теориясын әзірлеу болып табылады. Соңғының негізінде макроэкономикалық саясаттың құралдары қалыптасады, оған қазынагерлік, несие-ақша саясаты, табыс саясаты және сыртқы экономикалық саясат жатады.

 Қаржы тәуекелінің маңызы мен мазмұндары:

1. Өндіріс- жоғары  деңгей,өсудің жоғары қарқыны

2. Жұмыспен қамтылу-жұмыспен  қамтудың жоғары деңгейі, жұмыссыздықтың  төменділігі.

3. Еркін нарықтағы  бағаның тұрақтылығы.

4. Халықаралық  сауда-экспорт пен импорттың тепе-теңдігі.  Валюта бағамының тұрақтылығы.

  Қаржы тәуекелінің  бағалау әдістері:

1. Қазыналық  саясат. Мемлекеттік шығыстар және  салық салу.

2. Табыстар және  шығыстар саясаты.

3. Монетарлық  саясат. Ақшалық ұсыныстарды басқару.

4. Сыртқы экономикалық  саясат.

 Еліміздің  экономикалық жағдайын талдау  ұлттық шоттардың жүйесіне негізделеді.  Ұлттық шоттар жүйесі-ұдайы өндірістің  шарттарын, процесін және нәтижелерін  сипаттайтын өзара байланысты макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі болып табылады, бұл-елдің негізгі экономикалық көрсеткіштерін бағалайтын халықаралық стандарт.

Негізінен жеке экономикалық субъектінің әрекетін зерттейтін мироэкономикадан өзгешелігі, макроэкономикада ұлттық шаруашылықтың барлық қатысушыларының бірлескен экономикалық қызметінің нәтижелері мен зардаптары бір уақытта зерттеледі.

   Қаржы  тәуекелі экономикаға тән жалпы  құбылыстарды (инфляция, экономикалық өсу, жұмыссызды) зерттейді. Экономикалық талдаудың мәні ұлттық шаруашылық дамуының қалыптасу теориясын әзірлеу болып табылады. Соңғының негізінде макроэкономикалық саясаттың құралдары қалыптасады, оған қазынагерлік, несие-ақша саясаты, табыс саясаты және сыртқы экономикалық саясат жатады.

Негізінен жеке экономикалық субъектінің әрекетін зерттейтін мироэкономикадан өзгешелігі, макроэкономикада ұлттық шаруашылықтың барлық қатысушыларының бірлескен экономикалық қызметінің нәтижелері мен зардаптары бір уақытта зерттеледі.

   Макроэкономика  экономикаға тән жалпы құбылыстарды (инфляция, экономикалық өсу, жұмыссызды) зерттейді. Экономикалық талдаудың мәні ұлттық шаруашылық дамуының қалыптасу теориясын әзірлеу болып табылады. Соңғының негізінде макроэкономикалық саясаттың құралдары қалыптасады, оған қазынагерлік, несие-ақша саясаты, табыс саясаты және сыртқы экономикалық саясат жатады.

2.    Тәуекелділіктерді төмендету әдістері

Жер- барлық тибиғи ресурстар, мұнай, су, газ, орман, т. с. с.

Еңбек- еңбек  ресурстары, адамның жұмыс күші.

Капитал-материалдық  және қаржы ресурстары, ғимараттар, құрал- жабдықтар,қаржы,т.б

Кәсіпкерлік- қаржылық табыс алумен байланысты ынталы, шаруашылы0қ  қызметі.

Тәуекелділіктерді төмендету әдістері негізгі үш мәселесі: Не өндіру керек? Осы мерзімде және қандай мөлшерде мүмкін болатын тауар, қызмет өндірілуі тиіс.

Қалай өндіру керек? Ресурстар қалай қисындастырылғанда, таңдап алынған тауардың қай нұсқасы  қай технологиямен өндірілуі  тиіс.

Кім үшін өндіру керек? Таңдап алынған тауарлар кімге  арналып шығарылған, олар қалай бөлінген, оны кім сатып алуы мүмкін.

Экономикалық  жүйенің жіктелу критерийлері: өндіріс  құрал-жабдығының меншік нысаны, шаруашылық қызметтің ұйымдастырылу тәсілі, негізгі экономикалық мүдделер.

Экономикалық  жүйенің түрлері: дәстүрлі экономика, әміршіл экономика, нарықтық экономика, аралас экономика.

Дәстүрлі экономикаға- көп укладты экономика, артта  қалған технология, ғасырлар бойы сақталған  дәстүрлер тән.

Әміршіл экономикаға-барлық материалдық ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен  сәйкестендірілген жалақы арқылы тікелей тарату.Экономикалық ресурстар мен қаржыны қатаң бөлу, орталықтандырылған жоспарлау. Экономикалық тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі экономика барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясаттың экономикадан басым болуы тән.

Тәуекелділіктерді бағалау нарықтық экономикаға- жеке меншік, таңдау еркіндігі, бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің  араласуы шектеулі болуы тән.

Аралас экономикаға - әміршіл экономика мен нарықтық экономиканың ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы, мемлекеттің реттеу мен түзету ролі белсенді болуы тән. Тәуекелді басқарудың стратегиясы мен тәсілі жалпы ұлттық өнім өндірістің көлемін өлшейтін негізгі көрсеткіш болып табылады. Жалпы ұлттық өнім-бұл ел азаматтары белгілі кезеңде өндірген барлық түпкілікті тауарлар мен қызметтерінің нарықтық бағасы..

 Жалпы ішкі  өнім-белгілі кезеңде елдің ішінде  өндірілген барлық түпкілікті  тауарлар мен қызметтерінің нарықтық  бағасы

Әрбір елдің үкіметі экономикалық өсу қарқынын ішкі ақша жинауды және инвестицияларды көтермелеу, шетел инвесторларын тарту, меншік құқықтарын сақтау және т.б. жолдармен арттыруға ұмтылады. Капиталдың шоғырлануы оның табыстылығының төмендеуімен қосарлана жүреді. Басқаша айтқанда, экономика неғұлым көп капиталға ие болса, ол алға қарай аз қайтарыммен өседі. Сондықтан жиналған ақша үлесінің көбеюі алғашқы кезеңде жылдамырақ дамуға алып келеді де, содан кейін экономика капитал мен еңбек өнімділігі артуының ең жоғары деңгейіне жеткенде баяулай бастайды.

Таза ұлттық өнім-бұл ЖҰӨ-нен амортизация  соммасын алып тастағаннан қалған, жабдықтың тозу бағасы болып есептеледі.

 

ТҰӨ=ЖҰӨ-А

 

 Ұлттық табыс  ҰТ-бұл экономикада өндірістің  барлық формаларымен (жермен,еңбекпен,капиталмен,кәсіпкерлікпен) өндірілген өнімнің бағасы.

ҰТ=ТҰӨ-жанама салықтар

Немесе

ҰТ= бір жылдағы  барлық табыстардың сомасы= жалақы+пайда+капиталға  паыз+жер рентасы

Жеке табыс  ЖТ- барлық үй шаруашылығы табысиарының сомасы +трансферттік төлемдер. Ол тұтынуға, ақшаны жинауға, салықтарды төлеуге кетеді.

3. Шешімдерді қабылдау критериялары -бұл ақша не тауар түріндегі қайтарылатын және пайыздық төлемі төленетін несие.

Шешімдерді  қабылдау критериялары  принциптері:қауырт мерзімді, қайтарылымымды,ақылы,материалдық  қамтамасыз ету, бір мақсатқа бағытталу.

Шешімдерді  қабылдау критериялары қызметтері:

1. Ынталандыру-экономикадағы  ақша айналымын жылдамдату арқылы  экономикалық процестерді жылдамдату.

2. Орнын ауыстыру- қолма қол ақшаны несиелік  ақшамен ауыстырады.

3. Бөлу- оның  көмегімен әр түрлі салалар арасында қаржыны қайта бөлу жүзеге асырылады.

Шешімдерді  қабылдау критериялары нысандары:

 Несие беру  әдісі бойынша-қысқа мерзімді-бір  жылға дейін.

Орташа мерзімді-3 жылға дейін, ұзақ мерзімді-10 жылға  дейін.

 Несие беру  кеңістігі бойынша: банктік, коммерциялық, мемлекеттік, тұтынушылық, ипотекалық, мемлекетаралық және т.б.

Банктік - ақша несиесі түрінде банк пен басқа  да несие мекемелері береді.

Коммерциялық-кәсіпорындар бір-біріне төлемнің мерзімін ұзарту арқылы тауарлы нысан түрінде береді.

Несие жүйесі-несие  беру нысандары мен тәсілдерінің несиелік қатынастар жиынтығы. Несие  жүйесінің негізгі звенолары  мыналар:

-мемлекеттік  орталық банк;

-коммерциялық  банк;

-маманданған  қаржы-несие институттары.

Несие институттары:

-банктік және  банктік емес несие институттары;

-сенімгерлік  компаниялар;

-сақтандыру  компаниялары;

-инвестициялық  банктер;

-несие-жинақ  мекемелері.

4. Кәсіпорынның  қаржылық қызметінің нәтижесі  табыс сомасы мен рентабельділік  деңгейі бойынша анықталады. Талдаудың  негізгі міндеттемелері:

- табыстың құрылуын  жүйелі түрде бақылау;

- факторлар  әсерін анықтау;

- резервтерді  құру және табыстың мөлшерін  болжау;

- шаруашылық  қызметті бақылау;

- табысты арттыруға  байланысты құрылған резервтерді  игеру шараларын ұйымдастыру.

Қажетті ақпарат көздері: кіріс және шығыс есебі; базнес жоспар; меншікті капиталдағы өзгеріс туралы есеп.

Табыстың құрамы мен динамикасын талдау үшін кесте  ұсынылған.

5. Кәсіпорын табысының негізгі бөлігі сатудан түседі. Талдау барысында мынаны анықтаймыз: табыстың динамикасын анықтау; жоспардың орындалуын анықтау; факторлар әсерін анықтау.

Сатудан түскен табысқа мына факторлар әсер етеді: өндіріс көлемі (запастар, төленбеген өнімдердің қалдығы, өндіру көлемі); сату көлемінің құрылымы; сату бағасы (өнім сапасы, нарық конъюктурасы, инфляция, өткізу мерзімі); өнімнің өзіндік құны (ресурс сыйымдылығы мен бағасы, тұрақты шығындар, өндіріс көлемі).

Өткізуден түскен табысқа факторлық талдау жасау  үшін келесі формула қолданылады:

Т= ,

Бұл формуланы екі бөліп қарастыруға болады:

1. Q*P  - сатудан түскен табыс;

2. Q*z   - өзіндік құн.

Осы формуланы қолдана  отырып есептеу жүргіземіз:

1. Сату көлемінің жеке  индексін анықтау: i_q=q₁/q₀

2. Іс жүзіндегі  өндіріс көлемі мен сату көлемі  бойынша табысты анықтау: 

3. Базалық өзіндік  құн бойынша табысты анықтау:

4. фокторлық  талдау әдістерінің бірін қолдану  және нәтижесін есептеу.

5. Жеке өнім  түрлері бойынша жоспардың орындалуын  есептеу: Т=Q_i(P_i-z_i)

 

6. Табыстың қолданылуын талдау үшін қаржылық есептілікті, жарғыны, салық кодекстерін қарастырамыз.

Негізгі және негізгі  емес қызметтен түскен табыс –  қарапайым қызметтен түскен табыс  – салықтар және таза табыс (табыстың капиталдандырылған бөлігі (инвестиция, резерв, сақтандыру қоры т.б.), табыстың тұтынылған бөлігі (дивиденд))