Кәсіпорынның кадр саясаты, еңбек қарым-қатынасы және жалақы жүйесін талдау

     Шекті  пайдалылық теориясы орташа мөлшерден  шекті шығын шамаға өту мүмкіндігін жасап және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі, көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау процесі үшін маңызы өте зор. Экономикалық теорияда математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды.

     Қазірі  кезде экономикалық теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберіне қарағанда ауқымды және ол теориялық экономика, әртүрлі экономикалық бағыттар мен экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында қаралады.

Экономикалық теория - бұл іргелі экономикалық ғылым, әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады. 
 
 
 

1.2. Қазақстан Республикасының экономикасы

    Қазақстанда нақты жұмыс істейтін нарықтық экономика құрылған.

2006 жылғы мамырда  экономикадағы жұмыспен қамтылғандар  саны 7991,4 мың адам болды. Өнеркәсіптің  жетекші салаларының қатарына  түсті және қара металлургия  жатады. Қазақстанның мысы, қорғасыны,  мырышы және кадмийі сапасының жоғары деңгейде болуына байланысты әлемдік нарықта сұранысқа ие және бәсекеге қабілетті.

   Қазіргі таңда  экономикалық дамудың негізгі  көзі елдің шикізат әлеуетін  пайдалану болып табылады. 1985 жылмен  салыстырғанда көміртегі шикізатын өндіру көлемі 225 пайызға өсті, ал дүние жүзі бойынша бұл көрсеткіш 1,3 есеге жуық өсті. 2005 жылы мұнай өндіру (газ конденсатын қоса алғанда) 61,9 млн. тоннаға, табиғи газ өндіру 25,2 млрд текше м болды. Қазақстанда болашақта ашық кен орындарын игеру есебінен 2015 жылға қарай 150 млн. тонна мұнай және 79 млрд текше м газ мөлшерінде көмірсутегі шикізаты өндіріледі. 2009 жылдан бастап мұнай өндірудің негізгі өсімі Каспий шельфінде байқалады деп көзделіп отыр.

   Еуропа елдері  Қазақстан экспорты көлемінің  негізгі бөлігін алады. Қазақстан ірі отын-энергетикалық өңір болып табылады. Еуропа елдері арасында Қазақстан экспортын негізгі тұтынушылар Швейцария, Италия, Польша, Германия болып табылады. Еуропа елдеріне экспорт жасау мұнай, ферроқорытпалар, металлургия өнеркәсібі өнімдерін, бидай сату есебінен артып отыр. Азия өңіріндегі елдерге қазақстандық өнімдерді жеткізу көлемі ұлғайды, онда негізгі тұтынушылардың бірі қытай өнеркәсібі болып табылады.

   1998-2005 жылдар  аралығында ЖІӨ-нің нақты көлемі 1,8 есе артты, ал ЖІӨ-нің орташа жылдық өсімі 9,1 % болды. 1998-2005 жылдары ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы көлемі 2,5 есе артты. Қазақстанның ЖІӨ-нің көлемі 2006 жылы 76 млрд. долларға жетті, ол жан басына шаққанда 5,1 мың АҚШ долларын құрайды.

Қазақстанның қаржы  жүйесі ТМД елдерінің ішіндегі ең озық жүйенің бірі деп танылды. Банк секторы өз дамуында Достастықтың басқа елдерінен айтарлықтай алдыңғы қатарда келеді. Қазақстан банктерінің жиынтық активтері (50 млрд. АҚШ долларынан астам) Украина банктерінің жиынтық активтеріне теңеседі. Қазақстан Шығыс Еуропа елдерінің бірқатарынан алдыңғы қатарда. Қазақстанның капиталы сыртқы нарықта белсенді орын алуда, 2005 жылы бұл көрсеткіш 15 млрд. АҚШ долларына жетті. Қазақстан тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды, сыртқы қолайсыз жағдайларға тәуелділікті төмендетуді қамтамасыз ету үшін бірінші болып Ұлттық қор құрды. 2001 жылдан бастап барлық мұнай түсімдерінің 60 % Ұлттық қорда жинақталады. Аталған қордың көлемі 2005 жылдың соңындағы 8 млрд долларға қарағанда, 2006 жылы 14,5 млрд. АҚШ доллары болды. Елдің алтын валюталық қоры Ұлттық қорды қоса есепке алғанда 2006 жылғы 30 қарашада 15,086 млрд. АҚШ долларына дейін өсті.

    2006 жылы  Қазақстанның халықаралық қорлары  Ұлттық қордың қаржысын қоса  алғанда ағымдағы бағамен 29 764,8 млн. АҚШ долларын құрады.

Республика экономикасына 50 млрд. АҚШ долларына жуық тікелей  шетелдік инвестиция тартылған. Қазақстан  ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті  жүргізуде. Мәселен, 2004 жылы сыртқы сауда  айналымының көлемі 7 млрд. доллардан  астам оң сальдомен 33 млрд. АҚШ долларына жақындап, 1994 жылмен салыстырғaнда 3 еседен астам өсті.

    2005 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы ұйымдастырылмаған сауданы қоспағанда 41016,4 млн. АҚШ долларын құрады. Сыртқы сұраныстың және жоғары экспорттық бағалар нәтижесінде экспорт 25197,4 млн. АҚШ доллары болды. Тұрақты ішкі сұраныстың қалыптасуы нәтижесінде импорт 15819 млн. АҚШ долларын құрады.

Тәуелсіздіктің алғашқы  жылдарында сыртқы сауда географиясы  негізінен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен шектелсе, ол қазір айтарлықтай кеңейді. 2004 жылы Қазақстанның тауар айналымы құрылымында бірінші орынға ЕО-қа мүше елдер, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.

    Республикадағы  саяси және экономикалық тұрақтылық, қолайлы инвестициялық жағдай дүние жүзіндегі Қазақстанның жоғары рейтингінің сақталуына ықпал етті.

Қазақстан бүгінгі  таңда ТМД елдерінің ішінде бірінші  болып Moody’s Investors Service, Standard & Poor’s и Fitch Rating’s Ltd сияқты жетекші халықаралық  рейтингтік агенттіктердің инвестициялық класс рейтингін алды.

2005 жылғы 20 желтоқсанда  Fitch Rating’s рейтингтік агенттігі  Қазақстан Республикасының инвестициялық  рейтингін шетел валютасындағы  ұзақ мерзімді облигациялар бойынша  «ВВВ» деңгейіне дейін және  ұлттық валютадағы ұзық мерзімді облигациялар бойынша «ВВВ+» деңгейіне дейін жоғарылатты, сондай-ақ шетелдік валютадағы қысқа мерзімді облигациялар бойынша «Ғ3» деңгейін растады. Бұл ретте барлық берілген рейтингтер «тұрақты» екені болжанып отыр. Осы агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Қазақстанда минералдық ресурстардың қомақты қорының болуы оның экономикалық келешегі зор екенін айқындайды.

Қазіргі уақытта Қазақстан  Бүкіл әлемдік банктің жіктеуі  бойынша, кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тұрмыс сапасының  негізгі көрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл ішінде қазақстандықтардың ақшалай табысы орта есеппен 5 есе өсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық өсті; ең төменгі жалақы 25 есе өсті; ең төмен жалақы мөлшері 25 есе; зейнетақының орташа айлық мөлшері 4,6 есе артты.

     2006 жылғы  мамырдағы жұмыссыздық деңгейі  7,7 % мөлшерінде қалыптасты (2005 жылғы  мамырда – 8,2 %). Мемлекеттің 2005 жылы тегін медициналық көмектің  кепілді көлеміне бөлінген шығыстары  2003 жылмен салыстырғанда 1,7 еседен  астам өсті. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Кәсіпорынның кадр саясаты, еңбек қарым-қатынасы және жалақы жүйесін талдау.

2.1. Кадр саясатының нарықтағы орыны                                            

       Кәсіпорын - белгілі бір өнім өңдіретін немесе халыққа қызмет көрсететін заңды тұлға.

      Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік қорлардың көлемінен (негізгі және өндірістік айналым қорлары), басқада тұтыну қорларының жиынтығынан (әлеуметтік саладағы), жиналған қаражаттардан және тағы басқалардан көрінеді.

     Кадр (франц. cadre – жеке құрам) – кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың маманданған кәсіби қызметкерлерінің негізгі құрамы.

     Кәсіпорын экономикасы - өндірістік  және өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары, ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорлары (патенттер, лизенция т.б), өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндық бағасы - кэсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.

               Соңғысының әр түрлі себептері  бар, атап айтқанда:         

   - өндірісті  қорлар мен қамтамасыз етуде  ең оңтайлы үйлесімділікті табу; 

                    - өндірілген өнімнің саны мен  сапасы;

                   -  өткізу көлемі;

- өткізуден түскен кіріспен пайда. Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар айқындайды.

   Кәсіпорының  еңбек ресурстары – кәсіпорының  басшылығы тарапынан қамқорлық  жасайтын әрқашан бақыланатын  объектісі болып табылады.  

   Нарықтық қатынастар  кезінде еңбек ресурстарын рөлі  елеулі түрде жоғарылайды. Өндірістің инвестициялық сипаты жоғары ғылымилықты талап етуі, өнімнінің сапасы жөніндегі мәселелерді маңызды деп қарауы жұмыскерге қойылатын талапты, оның еңбекке деген қатынасының творчестволық маңыздылығын және жоғарғы біліктілігін күшейтті. Осы талаптар кәсіпорын қызметкерін басқарудағы тәсілдер мен әлеуметтік психологиялық мәселелердің, принциптердің елеулі түрде өзгеруіне алып келеді.

    Жақсы іріктелген  еңбек ұжымы – кәсіпкердің  ең негізгі міндеті болып табылады. Бұл кәсіпорын басшылығының ойлаған  ұғынып, біліп және жүзеге асыруға мүмкіншілігі бар әріптестердің  және пікірлестердің  тобы болуы мүмкін.

   Еңбектік қатынастар  – кәсіпорын жұмысының ең күрделі  жағы, ұжымда пайда болған араздастық  жағдайларды шешу кезінде, әр  адамның жеке бейімділігін, тұлғалық мінезін, психологиялық таңдауын есепке алуы керек. Әрине техникалық немесе технологиялық ақаулықтарды  қалпына келтіру әлдеқайда оңай.

   Кәсіпорынның  алдына қандай да бір ұйымдастыру,  басқарушылық артықшылығы, техникалық  мүмкіндіктері ашылғанымен, лайықты еңбек ресурстарынсыз ол тиімді жұмыс істей алмайды. Өйткені кәсіпорындағы түпкі нәтиже адамдарға, олардың біліктілігіне, жұмыс істеу қабілетіне, ықыласына байланысты. Қазіргі уақытта кәсіпорынның құрылымына зат пен адамның капиталының біріккен жері деп қарауы керек.

   Жаңа өндірістік  жүйелер қате  жіберілмейтін   жетілген машиналар мен механизмдерден  тұрмайды, оның құрамында жаңа  идеяларды зерттеп енгізетін  тығыз қарым-қатынаста жұмыс істейтін  адамдар да бар. Күрделі техникалық  және өндірістік проблемаларды шешу барысындағы көптеген адамдардың тығыз байланысын қамтамасыз етуді олардың әрқайсысының  терең қызығушылығынсыз және саналылығынсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Бәсекелестікте экономикалық өсуге және тиімділікке жетудегі ең осал жер – зауыттар, қондырғылар және өндірістік қорлар емес адамдар болып табылады.

   Кәсіпорын  жұмысының тиімділігін арттыруға,  адам факторларының әсер етуінің  негізгі жақтары мыналар болып  табылады:

1. Кадрларды іріктеу және алға жылжыту.
2. Кадрларды дайындау және оларды үздіксіз оқыту.
3. Жұмыскерлер құрамының бір қалыптылығы  және тиімділігі.
4. Жұмыскерлер еңбегінің  материалды  және модельді бағалануын жетілдіру.

   Егер адам  капиталын шығындар сияқты емес, кәсіпорынның активті ретінде  бағаласақ, онда қызметкерлерді  жұмысқа қабылдау көп ақша тұрады, өйткені оны (қызметкерді) тиімді, сауатты жұмыс істеуге үйретуі тиіс. Әдетте, кәсіпорынның басшылары машина немесе қондырғыларды қымбат ақшаға сатыпалу туралы шешім қабылданғанда, олар сол машинаның немесе қондырғының толық қуатымен жұмыс істеуі туралы мәселені қояды. Ал қызметкерді жұмысқа қабылдау барысында ондай мәселенің  көп жағдайларда көтерілмеуі өкінішті-ақ.  Дәстүрлі жағдайларда қызметкерлерді жұмысқа  қабылдау кезінде, аз уақыт аралығында ескіріп қалатын үйреніп келген мамандыққа көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да  қазіргі уақытта білім игеруге мүмкіншілік бар қызметкерлерге өте аз көңіл бөлінеді.

   Жұмыскерлерді іріктеу мен әрі қарай жылжытудың екі негізгі белгілері бар: біріншіден, ол жоғарғы кәсіптік біліктілігі мен оқытуға бейімділігі, екіншіден, қатынасу тәжірбиесі мен қоян-қолтық араласып жұмыс істеуге дайындығы.

     Гарворд университетінің  президенті Д.Бок бір кезде: << Егер сіз білім алу қымбат  десеңіз, надандық  пен  білімсіздіктің  қанша  тұратындығын  есептеп  көріңіз >>  - деген екен. Адам капиталының  білімсіздігі мен сапасының төмендігі арқасында болатын шығын - өте жоғары. Сондықтан кадрларды дайындау – шығындар емес, әруақытта жетілдіруге, жұмысшы күшін тиімді пайдалануға, өндірістік емес шығындарды төмендетуге қажетті шара.

   Кадрлардың  жұмыспен қамтылуы және тұрақты жұмыс істеуі елеулі экономикалық нәтиже береді және жұмыскерлердің еңбек тиімділігін жоғарылатуға ықыласын қалыптастырады.

   Еңбекақы жүйесі  тиімді, еңбек өнімділігін жоғарылатуға  себепші, жеткілікті нәтиже беретіндей болуы керек. Еңбек ақынын өсуі, еңбек өнімділігің, тиімділігінің өсуін аспауы керек. Еңбекақы жүйесінің тиімділігі, оның анықталған бөлігінің кәсіпорындағы жұмыстың тиімділігі тәуелді деген мағынаны білдіреді; егер жұмыскер қателік жасаған күнде, ол сол қателігі үшін материалдық тұрғыда жауапты болуы керек.

   Қазіргі жағдайларда  тиімділік пен өнімділік жоғарылатуда  еңбекақы жүйесін өзгертіп қана  қоймай, оны қалыптастыру жолын  ауыстыру керек, жаңа технологиялық  мақсат, ойлау мен бағалау мөлшерін анықтау керек. Кәсіпорынның еңбек ұжымын қалыптастырудың жаңа жолдары қажет.

    Нарықтық экономика жағдайында қызметкерлерді жалдауда оқу орындарымен тұрақты байланыста болуды, жұмысқа қабылдауда мәлімдеме мен ұсыныстарды ескеру жүйесін енгізуді, емтихан мен әңгімелесуді өткізуді, ұсыныстарды бағалау мен сынық уақытын белгілеуді қарастырады. Кадрларды іріктеп алудың негізгі көздеріне оқу орындарын, еңбек биржалары жатады.  Жұмысшыларды бөліп беру еңбекті бөлудің қалыптасқан жүйесімен белгіленеді.