Кәсіпорынның бағалық саясатының маңызы

    Әдетте  жүріп өту үшін алымдар түсімнің 95 %-ын құрайды, қалған кірістер жарнама  және байланысты қызметтерді ұсынуға  арналған рұқсаттар есебінен қалыптасады.

      ҚР  қолданыстағы заңнамасына сәйкес Қазақстан  Республикасы Үкіметінің немесе ол уәкілеттік берген мемлекеттік органның шешімдері  негізінде жүзеге асырылатын авиабағыттар бойынша тұрақты тасымалдар, сондай-ақ авиабағыттың тиімді қызмет етуі үшін қажетті кіріс деңгейін қамтамасыз етпейтін жергілікті атқарушы органдардың  шешімдері негізінде жүзеге асырылатын тасымалдар тиісті бюджетте көзделген  қаражат есебінен субсидиялануға жатады. 

      Осы мақсаттарда, сондай-ақ мемлекеттің  әлеуметтік саясатын жүргізу мақсатында тарифтер мен құнын қалыптастыру және қолдану принциптері зерттеледі, соның нәтижесінде тиісті ұсыныстар  мен қажетті құжаттар әзірленетін  болады. 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекелестік

қабілетінің мәселелері және оны қорғау 

    Елімізде  нарықтық қатынастардың дамуы тауарлар нарығында бәсекелестіктің дамуына  да себеп болып отыр. Кәсіпорындар арасындағы нарықтағы бәсекелестіктің  түрлі нысандары да қалыптасып үлгерді: баға бәсекелестігі, тауар бәсекелестігі, баға дискриминациясы және т.с.с. Бәсекелстік  нысандарының арасындағы ең кеңінен  және, әрине, алғашқы болып,  қалыптасқаны – бұл баға бәсекелестігі.

    Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы бүгінде  бәсекелестіктің дамуына тікелей  әсерін тигізуде. Сонымен қатар, бәсекелестіктің  елімізде қалыптасып келе жатқан негізгі  принципі: «жаңа тауарлардан, жаңа технологиялардан, жабдықтаудың жаңа көздерінен, өндірісті  ұйымдастырудың жаңа түрлерінен бастау алу». Қазіргі таңдағы кәсіпорын  басшылары мен жеке кәсіпкерлердің басты міндеті - өндірісті жабдықтаудың жаңа көздерін табу, жаңа нарықтарды игеру  немесе өз саласын қайта ұйымдастыру  арқылы жаңа тауарды өндіру немесе ескі тауарды жетілдіру үшін қолданыста жоқ технологияларды табу және қолдану. Нарықтық даму күтпеген кәсіпкерлік, инновациялық екпінділіктерді қажет етеді. Осы  жағдайда ғана бәсекелестіктің динамикалық, кәсіпкерлік бейнесі нарықта  жаңа тауарлардың, өндірісте жаңа технологиялардың пайда болуын қамтамасыз етеді.

    Бәсекелестік  күрестегі ауыртпалықтың «жаңа» тауарларды іздестіруге түсуі нәтижесінде  еліміздегі нарықтық қатынастардың  дамуының тағы да бір бағытын ашылды. Отандық кәсіпорындар арасындағы бәсекелестіктің  тағы бір нысаны - өнім бәсекелестігі  қалыптасты. Өнім бәсекелестігі дегеніміз  – кәсіпорындардың өз өнімін жетілдіруге  және сол арқылы тұтынушылардың мұқтаждықтарын барынша қанағаттандыруға, олардың  талғамын жаулап алуға бағытталған  атсалысы болып табылады. Тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету  өнімді дифференцияциялау, яғни оларға қасиеттеріне, сапасына, тағы да басқа  параметрлеріне қарай тауардың алуан  түрін ұсыну арқылы жүзеге асады.

    Ғылыми-техникалық революция бәсекелестік күрестің ауыртпалығын ғылыми зерттеулер мен жобалар саласына аударуда. Ғылыми-техникалық революцияның қысымымен өндіріс пен тұтынудың  техникалық базасы жылдам қарқынмен  жаңалануда, өндірілетін өнімдер  тоқтаусыз жетілдірілуде, тауар  ассортименті толықтырылуда, жыл санап  тұтынушылар мен өндірушілер  үшін тауар мен технологиялардың бағасы емес, оның сапасы мен сенімділігі  басты мәселеге айналып барады. Осы  орайда кәсіпорындардың бәсекелестік күрестегі әрекеттері ескі тауарлар нарығын жаулап алып, бәсекелестерді ығыстыру емес, тұтынушыға жаңа тауарлар ұсыну болып табылатындығы көрінеді. Жаңа тауарлар ретінде әлі нарыққа  түспеген жаңа тауарлар немесе жетілдірілген  ескі тауарлар қарастырылады. Тауарлардың  жаңалануы үнемі артып келеді.

    Бәсекелестер  алдындағы артықшылық негізінен  алғанда инновациялық шаралардың көмегімен  мүмкін болады. Сол себепті кәсіпорын  қызметіне жаңа техникалық және технологиялық  элеметтерді енгізу бәсекелестіктің  ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.

    Кәсіпорындардың дамуындағы қиындықтар, бірінші кезекте, қаржы ресурстарының жетіспеушілігімен  сипатталады. Барлық экономикалық және заңды тұрғыдан мүмкін болатын қаржы  көздерінің арасында қарыз қаражаттар ерекше орын алады. Кәсіпорынның ішкі қаражат көздері, яғни табыс пен  амортизациялық қорлардың қаражаттары  қажетті инвестициялық мүдделерді жүзеге асыруға жеткіліксіз. Таза табыс  кәсіпорын иелері арасында бөлінуге түссе, амортизация қорлары істен  шыққан құралдарды алмастыруға ғана жетеді, ал алдыңғы технологиялы жаңа құралдарды тұтыну үшін қосымша қаражаттарды талап етеді.

    Несиелік  қаражаттарды кеңінен қолдану бірқатар факторлардың әсерінің нәтижесі деп  қарастыруға болады:

• өндірістік қатынастар жүйесі – экономикалық қатынастардың негізі. Тауар-ақша қатынастары оның тек құрамдас бөлігі болып табылады, ал соңғылары несие нарығының қызмет ету мүмкіндігін анықтайды;
• кез-келген экономиканың өзегі болып табылатын және экономиканы ұйымдастырудың экономикалық принциптерімен негізделетін қаржы нарығы;
• өндірістік қорлардың айналымының заңдылығы, нақты капиталдың қызмет етуі;
• экономикалық тәуелсіз шаруашылық субъектілерінің қызмет етуі.

    Отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін  арттыру кәсіпорындардың өз тарапынан  және, ең алдымен, мемлекет тарапынан  бірқатар шараларды қажет етеді. Қазіргі таңда кәсіпорындардың  бәсекелестік қабілетін арттыруға  бөгет болып тұрған бірқатар ішкі және сыртқы факторларды қарастыралық.

    Біріншіден, дамыған елдермен салыстыруға келмейтін  отандық кәсіпорындарға мемлекеттік  тарапынан көрсетілетін қолдау. Бірінші  кезекте, бұл жерде ішкі нарықтың дамуына себеп болатын және отандық  тауар өндірушілердің халықаралық  деңгейде мүдделерін қорғайтын мемлекеттік  нормативтік құжаттардың, территориялық  экспорттық баж салықтары мен  жеңілдіктерді керек кезінде  қабылдануы түсінуге болады.

    Отандық тауарларды қорғаудың протекционистік  шаралары микродеңгейдегі жағдайдың  жақсаруына дейін жүзеге асыру қажет. Мұндай бағыт кәсіпорындар үшін сауданы  ырықтандырудан және ішкі нарықтың толық  ашықтығынан қолайлырақ болып келеді, өйткені бұл оларға өздерінің  өміршеңдігін сақтап қалуға, өндірістік құралдарға салмақ түсірмеу мәселелерін  шешуге және олардың өндірістік жұмыстар атқаруын қамтамасыз етуге септігін тигізеді. Алайда, бұл жерде кәсіпорындардың, сондай-ақ жалпы экономикамыздың  нағыз бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету процессін тежеп тұрған кемшіліктер  жеткілікті.

    Екіншіден, технологиялық жағынан артта  қалғандық. Өнеркәсіп саласындағы  көптеген кәсіпорындар негізгі құралдардың  жоғарғы деңгейдегі табиғи немесе моральдық  тозуына байланысты өндірістік құралдарды түбегейлі қайта құруға және жаңаландыруға  мұқтаж болып отыр. Осы орайда Қазақстанның өнепкәсіптік кәсіпорындарының өндірістік құралдары техникалық деңгейі бойынша  алдыңғы қатардағы мемлекеттердің кәсіпорындарынан тым артта қалып  келеді.

    Үшіншіден, қаржы менеджерлерінің, маркетингтік мамандардың, брокерлер мен дилерлердің  жетіспушілігі. Елімізде қаржы нарығы (несие нарығы, құнды қағаздар нарығы) қызмет етуде, қаржы нарығының кәсіпқой қатысушылары да баршылық, қаржы құралдары  да айналымда бар. Алайда, қаржы активтерімен (бірінші кезекте фьючерстермен  және опциондармен) сауда жасау әрекеттері, өкінішке орай, дамыған елдермен салыстырғанда, төмен деңгейде.

    Төртіншіден, құнды қағаздар нарығының бәсекелестік қабілеті. Барлық елдерде қор нарығы жаңа мәселелермен, атап айтқанда, басқа  нарықтар тарапынан бәсекелестікпен, қақтығысуда. Бұл қысым қор нарықтарын өзінің ішкі құрылымын болып жатқан өзгерістерге икемдеуге итермелейді. Сонымен қатар, нарықты барынша  икемдеуге және технологиялық дамытуға ауқымды инвестициялық бағдарламалар  қажет, ал бұл өз, кезегінде, ірі көлемдегі  қаржы салымдарын қажет етеді.

    Жоғарыда  аталған факторлар, сонымен қатар  отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің күшті жақтарын бағалау, еліміздегі кәсіпорындардың, сондай-ақ жалпы экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.

      Бәсекелестік – экономиканың тиімді дамуы мен жұмыс істеуінің басты тетігі. Тиімді бәсекелестік үшін жағдай жасау, адал бәсекелестікті қолдау мен қорғау мемлекеттің индустриялық және инновациялық саясатының негізгі міндеті – экономиканың әртараптануы мен өнеркәсіпті жаңғыртуды іске асыруға ықпал етуге тиіс.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Қорытынды 

     Тариф мемлекет тарапынан реттеледі. Қай саланы алсақ онда тарифтік жүйе бар. Мысалы: энергетика, су жүйесі, ұялы байланыс, еңбекақы, теміржолда және т.б. Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді  оңтайлы     ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының  бәсекеге қаблеттілігін қамтуға мүмкіндік береді. Еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты кәсіпорынның  шаруашылық қызметінің нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбекақы төлеу шамасының  арасындағы сәйкестілікті қамтамассыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту. Су мәселесіне тарифтердің жаңа жүйесін енгізу мақсаты –су ресурстарын үнемдеу мен еліміздің қалалық су арналарының тиімділігін арттырады. Жалпы су ғана емес, энергетикада болсын бұл тарифтер арқылы адамдарды үнемдеуге ынталандырады, белгілі бір нормамен төлеуге үйретеді. Қандай сала болмасын жүргізілетін тарифтік саясаттың экономикалық та, әлеуметтік мәні өте зор.  

     Бәсекелестік  саласындағы мемлекеттік саясат жосықсыз бәсекелестікке жол бермеу, шектеу тәжірибесінің шектен тыс  шоғырлануы мен өсуі жайлы мәселелерді  шешуге бағытталған. Бәсекелестік саясатның  негізгі бағыттары:

     - монополиялық бағаларды белгілеу, өндірісті негізсіз қысқарту  және монополиялық тауарлар мен  қызмет көрсетулерді жеткізу,  басқа кәсіпорындардың тауар  және қаржы нарықтарына кіруіне  кедергі жасау, нарық субъектілері  және олардың бірлестіктерін  құру, қайта ұйымдастыру, тарату, нарық субъектілерінің жарғылық  капиталындағы акцияларды (үлестерді,  пайларды) сатып алу жөніндегі  монополистер әрекеттерінің жолын  кесу арқылы басым жағдайға  ие болуына нарық субъектілерінің  асыра сілтеуіне жол бермеу;

     - бірыңғай тарифтер мен бағаларды  белгілеуге, нарықты аумақтық қағидасы  бойынша бөлуге, ықтимал бәсекелестердің  нарыққа қол жеткізуін шектеуге  немесе нарықтағы бәсекелестік  субъектілер арасындағы сөз байласуға  бағытталған бәсекелестер арасындағы  келісілген әрекеттердің жолын  кесу арқылы  бәсекелестікті жоюға  немесе шектеуге бағытталған  жосықсыз бәсекелестік пен бәсекелестіке  қарсы келісімдерге тыйым салу;

      - мемлекеттік органдардың кәсіпкерлік  қызметке негізсіз араласуына  жол бермеу. Мемлекеттік органдардың  жекеленген кәсіпорындарға жеңілдіктер  беруі, сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің белгілі бір тобына  тауарлар мен қызмет көрсетудің  бірінші кезектегі жеткізілімі  туралы шаруашылық субъектілеріне  нұсқау беруі арқылы бәсекелестікті  шектеуге бағытталған әрекерінің  жолын кесу.   
 
 

        Қолданылған әдебиеттер тізімі 

1. Ниязбекова  Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын  экономикасы: Оқу құралы/ Алматы: Экономика, 2008.
2. Сәрсенбаев А., «Тұтыну тауарлары нарықтарындағы табыстық стратегиялық факторлар», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №4
3. Абильдина А.Ш. Современные концепции управления затратами предприятия // Транзитная экономика. – 2010
4. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. - Алматы: Экономика. 2001 ж.
5. Экономика предприятия. / Под ред. Горфинкеля В.Я.,  Швандара В.А. - М.: Юнити,2003.-742с
6. Волков О.И. Экономика предприятия. Курс лекций.- М.: Инфра-М, 2003.
7. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия.- М.: Инфра-М,2003.  8. Голубицкая Е.А.,  Жигульская Г.М. Экономика связи. – М.: Радио и связь, 2000.-392 с.
8. Экономика электронной промышленности. Под ред. П.М.Стуколова.- М.: Высшая школа,1976.-338 с.
9. Новицкий Н.И. Организация производства на предприятиях. - М.: Финансы и статистика, 2004.-392 с.