Кәсіпорын табыстылығын жоғарылату үшін қазіргі таңдағы бағдарлама құралдарын қолданудың перспективалары мен мүмкіндікте

    Экономикалық  тұрғыдан қарағанда табыс –  бұл ақшалай түсіммен ақшалай  төлем арасындағы айырмашылық. Ал шаруашылық тұрғысынан қарағанда табыс есеп беру кезеңінің аяғына және басына кәсіпорынның мүліктік жағдайының арасындағы айырмашылық /3, б.40/.

   Пайдамен  байланысты  бухгалтерлік есептің  теоретиктерімен мүмкін болатын  парадоксалды жағдайлар жазылған / 3, б.40 /:

1) Өнім жүктелген,  тауарлар сатылған, қызметтер көрсетілген,  бірақ төлем түспеген және  пайда жоқ.. мұндай жағдай төлем  фактісі бойынша өткізу фактісі  кезінде көрінеді. Бұл парадокс  меншіктің заңды құқығының сәйкес  келмеуінен және салынған салымның экономикалық мәні бойынша бірақ капитал айналымының аяқталмауынан пайда болады.

2)   Өнім  жүктелген, тауарлар сатылған, қызметтер  көрсетілген, бірақ  төлем түспеген  және баланста пайда байқалады.  Бұл жағдайда құндылықтар (көрсетілген  қызметтер) толық құны бойынша дебиторлық қарыздың құрамында есепте тұрады.   

    Бір  уақытта кәсіпорынның өнімді  өткізумен  байланысты салық  төлемі бойынша міндеттемелері  пайда болады. заңды тұрғыдан  қарағанда меншік құқығының өнімге, тауарға, қызметке көшуінің ережелері сақталады, ал қаржылық позициядан, есепте көрсетілген пайданы пайдалануының кәсіпорынның нақты мүмкіншіліктері жоқ екені байқалады.

3) Кәсіпорын  пайдадан жоғары болған сомаға  ірі құндылықтарды сатып алуға  шешім қабылдайды. Есеп бойынша  пайда бар, ал кассада және есептік шотта ақша қаражаттары жоқ. Бұндай жағдай болашақ кезең шығындарының көрінуінде байқалады (мысалы: аренда төлемін алдын-ала төлеу).

    Берілген  есепті кезеңде шығындарға осы  шығындардың тек қана бөлігі  жатқызылады. Бұл жағдайда кәсіпорын дивиденд төлеуге, ақшаға жатқызылмаған пайда сомасынан салықты және %-ды төлеуге міндетті.

    Табыс  экономикалық категория ретінде  кәсіпкерлік қызмет процессіндегі  материалдық өндіріс сферасында  пайда болған таза табысты  көрсетеді. Өндіріс факторы (еңбек, капитал, табиғи ресурстар) және шаруашылық субъектісінің маңызды өндірістік қызметінің бірігуінің нәтижесі болып, тұтынушыға өткізілген тауар яғни дайын өнім табылады.

    Табыс  экономикалық категория ретінде  шаруашылық қызметті жүзеге асыру  үшін авансталған құрал сомасын үстелім ету ретінде немесе осы қызмет барысындағы залал ретінде және онымен өндіріс шығындары байланысты қайта құрылған құнның бөлігін пайдалану және бөлу бойынша біріккен экономикалық, бөлу және қаржылық қатынастардың жиынтығын көрсетеді.

    Қаржылық  нәтижені анықтау үшін өнімнің  өзіндік құнының нысанын иеленетін  өндіріспен сату шығындарының  табысын салыстыру қажет. 

    Табыс  – төтенше таралған, кең түрде  қабылданатын, сонымен қатар түрліше  маңызды қолданылатын көп мағыналы  ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді / 5, б.117 /:

Кәсіпорын табыстарын қалыптастыру

                             

 

Сурет 2

   

    Кәсіпорынның  табысы олардың активтерінің  артуы немесе капитал меншігінің  көбеюіне әкелетін міндеттемелердің  кемуі. «Табыс» ұғымы жалпы  мемлекетте ұлттық табыс, кәсіпорындарда  жалпы табыс, таза табыс, ал  жеке тұлғаларда халықтың ақшалай  табысы, жеке табыс болып қолданылады.

   Кәсіпкердің  мақсаты болып табыс алу табылады.  

   Кәсіпорынның  жалпы табысына ақшалай түсім  тауарларды сату және қызмет  көрсетуден түсетін ақшалай түсім,  атқарылған қызметтен, мүліктік  бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер жатады.

    Жиі  қолданылатын «таза табыс» ұғымы  жалпы табыс және материалдық  ресурстардың шығындары арасындағы  айырмашылығы болып саналады.

    Экономикалық  теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субъектілердің қарамағына  заңды түрде тікелей түсетін ақша сомалдарын айтады. Табыс алудың шарты – бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару.

Мына төмендегі  табыстардың түрлерін айыруға болады/  5, б.118 /:

• Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең.
• Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім мөлшерінің өлшеміне бөлу (К)
• Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі

    Шекті  табыс шығарған әрбір қосымша  өнім өлшемінің өтемділігін бағалауға  мүмкіндік береді және де өзіндік  құнмен ұштаса отырып, кәсіпорынды  ұлғайту мүмкіндігінде құндық  бағдарлар қызмет етеді.

        

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Кәсіпорын  табысын қалыптастыратын факторлар  мен көрсеткіштері

   

    Табыс  – нарықтық қатынастардың басты  категориясы ретінде келесі қызметтерді  орындайды /2, б.68/. Табыс кәсіпорын  әрекетінің нәтижесінде алынған  экономикалық әсерді сипаттайды. Бірақ кәсіпорын әрекетінің барлық аспектілерін табыс көмегімен бағалау мүмкін емес. Сондықтан көрсеткіштер жүйесі қолданылады.

    Біріншіден, табыс кәсіпорын қызметін бағалау  қызметін атқарады. Онда кәсіпорын  қызметінің өндіріс сферасы және  айналым сферасындағы барлық жақтары көрсетіледі.

    Табыстың  екінші қызметі – бөлу. Кәсіпорын  және мемлекет, кәсіпорын және  оның жұмысшылары, материалды  өндіріс ортасы және кәсіпорынның  өндірістік емес орталары арасындағы  қосымша өнімнің және оның  ақшалай формасын бөлудің құралы ретінде қолданылады. Аталған қызмет кәсіпорынның ақшалай қаражатының қорын (жинақ қоры және тұтыну қоры) қалыптастырумен жүзеге асырылады.

    Үшінші  қызметі кәсіпорынның және оның  жұмысшыларының экономикалық ынталандыру  процессімен тығыз байланысты

    Табыс  кәсіпорынның қаржылық – экономикалық  нәтижесінің соңына қатыса отырып, нарық шаруашылығында шешуші  ролді иемденеді. Табыс ынталандыру  қорының қалыптасу шарты және  көзі ретінде және де кеңейтілген  ұдайы өндіріс процессін жүзеге  асыру үшін қаржы ресурсының көзі ретінде пайдаланылады.

    Табыс  – меншікті капиталдың өсуінің  негізгі көзі. Нарықтық қатынастар  шартында меншік иесі мен менеджерлер,  кәсіпорынның өкімінде қалатын,  табыс өлшеміне бағдарланып, кәсіпорынмен,  оның даму перспективасы есебімен жүргізілетін дивиденттік және инвестициялық саясат бойынша шешімдер қабылдайды.

    Нарық  экономикасында пайда жылжымалы  күш және өндірістік қормен  шығарылатын өнімнің жаңару көзі  болып қызмет етеді.

    Табыс  – еңбек коллективінің мүшелері  үшін әлеуметтік игіліктің көзі болып табылады.

    Әртүрлі  деңгеідегі бюджет табысын қалыптастыру  көзі болып табыс табылады. Ол  бюджетке салық және экономикалық  санкция түрінде түседі және  бюджеттің шығыс бөлігінде анықталған, заңдық тәртіпте бекітілген әр  түрлі мақсатта қолданылады.               

     Сонымен  кәсіпорын табысы – экономикалық  және әлеуметтік дамуының негізгі  факторы. Бұл қорытынды кәсіпкерлік  қызмет мақсатынан көрініс тапқан/ 5, б.118 /.

    Табыстың  мәні оның соңғы қаржылық нәтижені  көрсетумен құралады. Сонымен қатар оның көлемі мен динамикасына кәсіпорындағы жағдайдан тәуелді және тәіуелсіз факторлар әсер етеді. Бұл факторлар табысқа тікелей емес сатылатын өнім көлемімен өзіндік құны арқылы әсер етеді. Сондықтан соңғы қаржы нәтижесін анықтау үшін өткізілетін өнім құнымен өндірісте қолданған ресурстар мен шығындар құнын салыстыру қажет.   Табыстың ынталандырушы қызметті иемденуінің мәні – табыстың бір уақытта қаржылық нәтижемен кәсіпорындағы қаржылық ресурстардың негізгі элементтері болып табылатындығы. Салықтармен басқа төлемдерді өтегеннен кейін кәсіпорын негізінде қалған таза табыс үлесі өндірістік әрекетті кеңейтуді, кәсіпорынның ғылыми - техникалық және әлеуметтік дамуын, жұмысшыларды материалдық қолдауды қаржыландыруға жеткілікті болуы керек.

    Табыс түрлі деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыруының бірі болып табылады. Ол бюджеттерге салық және т.б. табыс төлемдері түрінде түседі де, ортақ қоғамдық кажеттіліктерді қанағаттандыруды қаржыландыру мемлекеттің өз қызметінің мемлекеттік, инвестициялық, өндірістік, ғылыми - техникалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Табысты экономикалық категория ретінде қарастыра отырып , біз ол туралы абстрактілі айтамыз. Бірақ жоспарлау, кәсіпорынның шаруашылық қаржы әрекетін бағалау, табысты бөлу кезінде, табыстың нақты көрсеткіштері қолданылады.                         

     Жан  – жақты қорытып айтқанда табыс  шаруашылықты жүргізудің нәтижелерін,  жанды және затқа айналған  еңбектің жұмсалуының өнімділігін  бейнелейді. Сондықтан ол кәсіпорын жұмысы тиімділігінің маңызды экономикалық сипаттамасы болып табылады. Қазақстанда, ТМД-ның бірқатар елдерінде таза пайда, сондай-ақ айналым салығы түрінде болады.  Таза табыс деген ұғымының құрамына кәсіпорын табысының барлығын енгізбейді, оның бір бөлігін ғана енгізеді.

  Кәсіпорынның  жалпы табысы - өнімдерді сатып  өткізгеннен кейін алынған сомадан  материалдық шығындарды алып  тастағандағы қалғаны /4, б.164 /. Ол  кәсіпорынның таза өнімдерінің  ақшалай формасы. Кәсіпорынның  бұл екі табысы арасындағы қатынасты төмендегі сызба көрсетеді (Сурет 3) /4,б.164/:       

 

ӨЗІНДІК ҚҰН, КӘСІПОРЫННЫҢ ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ТАЗА ТАБЫСЫ

 

       Жалпы табыс                                              

Кәсіпорын шығындары                                           Таза табыс

      (өзіндік құн)

Сурет 3

 

    Жалпы  табыс таза табыстан еңбек  ақы мөлшеріне көп. Еңбек ақы  мен пайданы біріктіре отырып  жалпы табыс кәсіпорынның әлеуметтік  ерекшелігін бейнелейді. Жалпы табыс  пайда қоғамының, еңбек ұжымының және жеке қызметшілердің экономикалық мүдделерін ұштастырудың материалдық негізі болып табылады.

    Өндірістің  тиімділігін арттырудағы мүдделілік  өзінен-өзі пайда болмайды. Ол  үшін, жақсы ойластырған белгілі  бір механизм керек, оның үстіне  пайда мен жалпы табысты бөлудің нормативтік принципін пайдалана білу қажет.

    Кәсіпорын  баланстық немесе брутто табыс  деп аталатын табыстың бәрін  пайдаланбайды, оның бір бөлігін  белгіленген норматив бойынша  бюджетке, банкке  және жоғары  органдарға тиесілі төлемдерді төлегеннен кейін қалған бөлігін ғана пайдаланады. Бұл таза табыс немесе нетто - табыс деп аталады.

    Баланстық  табыс - кәсіпорындағы өнімді  өткізуден және оның өндірісі  мен өткізуінен тәуелсіз табыстардың  (шығындардың) сомасы / 6, б.51/. Осы  кезде тек натуралды, заттық нысаны бар өнімдер мен тауарларды сату ғана емес, сонымен бірге жұмыстармен қызметтердің орындалуы қарастырылады. Табыс келесілерде алына алады: Тауарлық материалдық қорды сатуда, қызмет көрсетуде және субъектілердің иелігіндегі  пайыз беретін активтерді қолдануға беруі.

    Субъктілердің  негізгі және негізгі емес  әрекетінен алынатын табыстар  оның жиынтық табысын құрайды.

    Табыстың  құрамды бөліктері /6, б.51 /:

• Тауарды өткізумен қызмет көрсетуден түскен табыс.
• Қызмет көрсетуден және жұмысты орындаудан түскен табыс.
• Активтерді қолдануға беру немесе негізгі құралдарды жүзеге асырудан түскен табыс (шығын).

    Өткізуден  тыс операциялардың қаржылық  нәтижесі. Өткізуден тыс табыстардың  құрамына алынған және төленген  айыптар, пенялар т.б. санкциялар кіреді. Осындай табыстарға жататындар / 10, б.64 /:

• Есептік жылда анықталған өткен жыл табысы.
• Бағалауға дейінгі тауарлар табысы.
• Өткен жылдарда шығынға жіберілген дебиторлық қарызды өтеу есебінен соманың келіп түсуі
• Валюталық шоттармен шетел валютасымен  жүргізілген операциялар бойынша 10 курстың айырмалары.

      Кәсіпорын шотындағы ақша қаражаттары  бойынша алынған % шығындары/ 10, б.65 /: