Кәсіпорын ақшалай қаражаттар айналысын басқарудың теориялық негіздері

Айналым қорларының әр бөлігі әр түрлі мағынаға ие және өндірістік шаруашылық қызметінде әр түрлі қолданысқа ие, сондықтан олар мынадай элементтерге сыныпталады:  

Өндірістік запастар (шикізат, негізгі материалдар, сатып  алынған жартылайфабрикаттар, қосымша  материалдар, отын, тара, запасты бөлшектер, арзан және тез тозатын құралдар).

Аяқталмаған өндіріс  және жеке өндіріс жартылайфабрикаттары.

Болашақ кезеңдер шығындары.

Айналым қорлары (п.1+п.2+п.3).

Қоймадағы дайын өнімдер.

Жөнелтілген, бірақ ақысы  төленбеген тауарлар.

Есептеулердегі ақша құралдары.

Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша қорлары.

Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7).

Айналым қаражаттары (п.1+п.2+п.3+ п.4+п.5+п.6+п.7).

Аяқталмаған өндірістің құны оны өндіруге кететін шикізаттың (негізгі және қосымша материалдардың, отын, энергия, су) құнына, амортизация, жұмысшыларға бқлінген еңбекақы суммасына байланысты анықтайды.

Өнеркәсіп өндірісте  сатып алынған жартылайфабрикаттармен қоса өзіндік өндірістегі жартылайфабрикаттардыда  қолданады, олар табиғатына қарай аяқталмаған  өнімге жақын келеді.

Кәсіпорынның айналым  қаражаттарының негізгі бөлігін- тауарлы- материалды қор құрайды:

• шикі зат
• материалдар
• аяқталмаған өндіріс
• дайын өнім
• тауарлар;

Тауарлы- материалды қор  кәсіпорынның активтерінің негізгі  бөлігі болып саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі көзі болып саналады. Оларды бағалау және есептеу кәсіпорынның қаржы- шаруашылық нәтижесіне үлкен әсерін тигізеді. Тауарлы- материалды қорды басқару үшін оларды бағалау жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 үдіс пайдаланылады:

1.Тауарлы- материалды  қорды өткізудің таза құны  бойынша бағалау. Осы әдіс тауарлы-  материалды қордың өзіндік құны  жоғалған кезде қолданыылады. Себептері:

• Тауарлы- материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
• Олар ескірген кезде;
• Тауарлы- материалды қордың бағасы төмендеген кезде.

Бұл әдіс өте аз айдаланылады.

Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды шамамен

құрылған сатубағасы;

 

2. Орташа өлшемді құнды  есептеу әдісі бойынша: тауарлы-  материалды құн нақты мерзімде  түскен заттардың орташа құнын  есептеу бойынша анықталады.

3. ФиФО әдісі. Бірінші  сатып алынған бағалары өткізілген  тауарлардың өзіндік құнына пайда.  Басқаша айтқанда бірінші сатып  алынатын бағалары бойынша анықталады.

4. ЛиФО әдісі. Соңғы  сатып алынған тауарлар бағалары  өткізілген өзіндік құнында пайдаланылады.   

Норма ауытқуына байланысты айналым құралдары мөлшерленген айналым қаражаттары (тауарлы- материалды құндылықтар запасындағы) және мөлшерленбеген айналым қаражаттары (дебиторлық қарыздар, есептеулердегі құралдар, банк мекемелеріндегі  шот есептеріндегі және кассалардағы ақша қорлары) болып бөлінеді.

Жоғары тиімділік пен  ритмділік көбіне айналым құралдарының (аналым құралдары, айналыс құралдары) оптимальді көлеміне байланысты болады. Сондықтан айналым қаражаттарын мөлшерлеу процесі үлкен маңызға  ие.

Айналым қаражаттарының мөлшері, әрқашан кәсіпорынның жұмысына қажетті, олардың минимальді есепті сомасын құрайды. Шикі заттың фактілі запастары, ақша қаражаттары және т.б. мөлшерден жоғары немесе төмен немесе оған сәйкес болуы- бұл ағымдағы қаржылық қызметтің ең өзгергіш көрсеткіштерінің бірі болып табылады.

Айналым қаражаттарының мөлшерінің толмауы өндірістің қысқаруына, өндірістік программанның және өнімді өткізудің орындалмауына әкеп соқтырады.

Мөлшерден көп запастар айналымнан ақша қаражаттарын бөледі, материалды- техникалық жабдықтардың жетіспеушілігін көрсетеді, Өнімді өткізу мен өндіріс процесінің ритмсіздігін көрсетеді. Бұл ресурстарды тиімсіз немесе жеткіліксіз пайдалануға әкеледі.  

Айналым қаражаттарын өндірістік айналым және айналыс қорлары  запастарына авансталған ақшалай қаражат ретінде қарастыру бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Ол ақшалай қаражаттың белгілі бір сомасын аванстаумен қатар бұл запастарға өндіріс үрдісінде өндірілетін қосымша өнім құны авансталу үрдісі болатынын ескермейді. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлар айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттары сомасы түскен пайданың белгілі бір сомасына өседі. Рентабельді емес мағынада ақшалай қаражаттар деп атауға болмайды. Өндірістегі және айналыстағы қаражаттарды ақшамен шатастыруға болмайды. Жиынтық құн ақша нысанында авансталады және өндіріс пен айналыс үрдісінен өтіп, қайтадан осы нысанды иемденеді. Ақшалай қаражаттар қаражаттар қозғалысында делдал болып табылады. Ақшамен көрсетілген жиынтық құн тек арасында ғана және бөліктермен нақты ақшаға айналады. Сөйтіп, айналым қаражаттары минималды қажетті мөлшердегі айналыс қорлары мен өндірістік айналым қорларының жоспарлы құрылуы мен қолданылуы үшін ақшалай нысандағы авансталатын құн болып табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік бағдарлама мен есептесуді уақтылы жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Бірінші суретте (Сурет 4) кәсіпорынның айналым қаражаттарының схемасы көрсетілген.

 

                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4. Айналым қаражаттарының схемасы

 

Кәсіпорынның айналым  қаражаттары екі функция атқарады: өндірістік және есептік. Өндірістік функцияны  орындай отырып, айналым қаражаттары  өндірістік айналым қаражаттарына  авансталады, өндірістік үрдістің үздіксіздігін  қамтамасыз етеді және өзінің құнын өндірілген өнімге көшіреді. Өндірістің аяғында айналым қаражаттары айналыс қорлары түрінде айналыс сферасына өтеді. Онда олар екінші функциясын атқарады, бұл функцияның мәні – айналым қаражаттарының тауарлы формадан ақшаға айналуы және айналыстың аяқталуы. /3, 64-65б/

Айналым капиталы компоненттерінің сыныпталуы мынадай белгілері бойынша  жүзеге асырылуы мүмкін:

- ликвидтілік дәрежесі  бойынша;

- өндірістегі функционалдық  ролі бойынша;

- капиталды орналастыру тәуекелі дәрежесі бойынша;

- қаржыландыру көздері  бойынша бойынша. 

Айналым капиталының  мөлшері тек өндірістік үрдістің қажеттіліктерімен ғана емес, сонымен  қатар кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым капиталын  тұрақты және ауыспалы деп бөлуге болады.

Тұрақты айналым капиталы  ақшалай қаражаттардың, дебиторлық қарыздардың, өндірістік қорлардың белгілі бір бөлігі болып табылады. Операциялық цикл кезінде оларға деген қажеттілік салыстырмалы түрде тұрақты. Бұл кәсіпорынның тұрақты қарауындағы уақыттық параметрлермен орташаландырылған ағымдық активтердің мөлшері. Ауыспалы айналым капиталы категориясы ең ауыр кезеңдерде немесе сақтандыру қоры ретінде қажет етілетін қосымша ағымдық активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-материалдық қорларға деген қажеттілік маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары деңгейін  қадағалап отырумен байланысты болуы мүмкін.

 

 

 

1.2 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы

 

 Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды, сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып тұрады.

Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады. Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге айналады.

Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал  сатып алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.

Айналым капиталын үнемдеу  әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады. Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға  қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен, яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.

Кез келген көлемде, белгілі  бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың  экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің  үлкен қоры күтілмеген жоғары сұраныс  жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.

Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс  процесінің тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен және қымбат материал-ауыстырушыларды  сатып алудан құтқарады. Шикізат пен материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады. Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.

Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:

• қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
• қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
• қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
• сұранысты болжауды жетілдіру;
• шикізат пен материалдарды тез жеткізу.

Айналым капиталының  айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар шотын төмендетуге  негізделеді.

Дебиторлық қарыз деңгейі  көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.

Таңдау формальды критерийлер  көмегімен жүргізіледі: өткен кезде  төлем тәртібін сақтау, сатып алушы  сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және т.б.).

Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша  жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады. Экономикалық дамыған елдерде «2/10 толық 30»  сызбасы кең тараған. Оның мәні:

• сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
• несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
• бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша айыппұл төлеу тиіс болады, оның  мөлшері төлем кезіне байланысты өзгеруі мүмкін.

Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.

          Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын  жүйелі есепке алу, бақылау  және талдау жүргізу, алдағы  периодта және ағымдағы қаржылық  тұрақтылық пен төлем қабілеттілік  маңызды болып саналады.

            Ақша ағындарын басқарудың негізгі  мақсаты-келіп түскен және төленетін ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.

           Кәсіпорынның қаржылық жағдайын  бағалау үшін келесі көрсеткіштер  маңызды болып келеді: 

- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;

- табыс; 

- ақша қаражаттар ағыны.

Бұл көрсеткіштердің  динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының  нәтижесіне байланысты болады. Егер, төлемсіздік  орын алған жағдайда кәсіпорынның әр түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді. Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда табу. Ал егер фирма пайда табатын болса,  онда оның төлем қабілеттілігі жоғары деңгейде болады.

              Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық  қызметін сипаттайтын түсініктерге  мыналар жатады: