Кәсіпкерлік іс

1.2         Қазақстандағы    шағын    кәсіпкерліктің        құрылуының ерекшеліктері.                                                              

      Еліміздегі қалыптасқан жағдай  тиімді жүмыс істейтін шағын  кәсіпорынды ұйымдастыру және дамыту керектігін дәлелдеп отыр. Осы шағын кәсіпорындар көптенген мемлекеттердің экономикалық өркендеуіне, өндірістің алға жылжуына және халықтың белсенді бөлігінің көтерілуіне мүмкіндік берген. Шағын кәсіпорын мемлекеттер соңғы 30 жылда көптеген жетістіктерге жеткен.

      Кәсіпкерлікке деген қоғамдық  пікір де дүрыс болмады, оларды  мемлекетті тонаушы немесе алыпсатарлар  деп көрсетті. Оның үстіне заңның  жетілмеуі жеке сектордың дамуына  жол бермеді.

      Бүкіл кеңестік кеңістікте соның  ішінде Қазақстанда да «шоковая терапия» сияқты мүлде басқа экономикалық курс керек. Қазақстандық шағын кәсіпорын жаңа екінші этапты бастады.

      1992 жылдың басындағы экономикалық  реформа немесе шоковая терапия  80-ші жылдың ортасынан бері  шағын кәсіпорын ең көп өскен және ондағы жүмыс істеушілердің өсуінен де көп болғанымен сипатталды. Бұл жоба реноменалды сипатта себебі бағдарламаның еркіндігі сондықтан прессипттік қаржылық базасына нүқсан келтірді. Бірақ шағын кәсіпорынның санының өсуі қаржылық базаға жағымды болды. Шағын кәсіпорын өзінің жағымды мүмкіндіктерін көрсетті.

       90-шы жылдардың басында ҚР-да  шағын кәсіпорын ресми анықтама  болған жоқ, әртүрлі қүрылымдар  әртүрлі анықтаманы қолданды. Кейбір  үйымда шағын кәсіпорын қүрылымда  10 немесе соған дейін дүрыс  істейтіндер кіргізсе, енді біреулері бұл жіктеуге құрамындағы жүмыстар саны көп және осыған дейінгілерді кіргізді. Оның анықтамасы және оған қойылатын критерилердің болмауы, статистикалық мәліметтердің әркелгілігі республиканың экономикалың дамуына қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік бермеді.

     Реструктуризация мен мемлекеттік  ірі кәсіпорынды реформалау өндіріс  көлемінің төмендеуіне және кейбір  кәсіпорынның жойылуына әкелді. Бүл үрдіс жүмыспен қамтығандардың  санын да қысқартты. 1992 және 1996 жылдары  жүргізген кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бағытындағы бағдарламалар еліміздігі шағын кәсіпорынның қүрылуы мен қалыптасуына негіз салды.

    Бүл кездердегі шағын кәсіпорын  маызды функцияның бірі әлеуметтік  бөлу болды, яғни қиын кризис  кезіндегі өзін жүмыспен қамту, өмір сүруге өзіне қосымша қаражатпен жабдықтау. Сыртқы сауданы еркіндікке жіберу және ел ішінде жеке саудадағы кедергіні жою, кез келген сауда ісіне жағдай жасады. Төлем қабілеттіліктің төмендеуіне қарамастан шағын кәсіпорындар халықтың сұранысы өте жоғары болған, қытайдың және түріктің тауарларымен қамтамасыз етті. Шағын капиталдың тез айналысы оларды орта капиталға айналдырды. Оның үстіне шағын сауда қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық дифференцияцияға тез икемделіп жаппай түтынушыларды да, сонымен бірге жоғарғы табыс деңгейіндегілерге де қызмет көрсетті.

      Шағын кәсіпкер сауда делдалдық  жаққа ығысуы Қазақстан Республикасы  Үкіметінің қатаң салық саясатына  қарсы заңды әрекет. Бұрынғы Кеңес  Үкіметінде нарық жағдайында  жүмыс істейтін салық жүйесінің  болуы мүмкін емес болатын. Сондықтан тәжірибелі шаруашылық өмірге енгізілген салық міндеттемесі бүған үйренбеген кәсіпкерлердің қарсылығын тудырды, оның үстіне шағын кәсіпкерліктің табыстың 70-90%-ын аламыз деген үкіметтің ашық экстремистік салық саясаты жүрді. Қатаң салық салу қиын жағдайдан жаңа сапалы деңгейге көтерілуге мүмкіндік бере қоймас, сондықтан салық төлеушілер салық органдарынан салық табыстарын жасырудың жолын іздеп таба бастады. Бірліктерді бақылау қиын болғандықтан сауда мен делдалдардың табысы көлеңке экономикаға кетуін тудырды.

       Шағын кәсіпорын санының қатты  өсуі 1992-93 жылдары байқалған, ал  одан кейін олар ақырын төмендей  берген. Бұл кезеңдерде салық  саясаты маңызды роль атқарды.1990 жылдардың басында өнім өндіруші  шағын кәсіпорындарға салық салуда жеңілдіктер болған. Салық жеңілдіктерінің жоғала бастауы шағын кәсіпорындпрдың тарабынан заңды қүбылысты тудырып, олардың ісі мен санына әсер етті.

       Сонымен бірге 1995 жылы сауда  делдалдық қызметтегі нарықтың  бос орындары мен жоғарғы пайда алу мүмкіндіктері жоғала бастады. Ең баста осы бағытта жұмыс істеген шағын кәсіпорындар өзінің өмір сүруін тоқтатты немесе диверенфицириленді. Мүндай жағдай Қазақстандық шағын кәсіполрынның дамуының жаңа тенденциясын тудыруы заңды еді. Бүл шағын кәсіпорындардың өзгеруі мен қүрылымындағы сапалы өзгерістерді енгізген 3-ші этап басталды.

      Егер 1992-94 жылдар Қазақстанда барлық  экономика соның ішінде шағын  кәсіпкерлікте стохастистік заңмен  алғашқы капиталды жинаумен өмір  сүрсе, 1995 жылдардан бастап өркениетті нарық жүйесінің заңдары жұмыс істей бастады. Бір шағын кәсіпорынның өте қымбат тұратын ғимаратты немесе тіпті* орта бағадағы өндірістік алаңды сатып алуы сирек кездесетін. Шағын кәсіпорындарда жүмыс істейтін жүмысшылардың табысы республикадағы орта айлықжалақысының    төңірегінде    болды.    Тауарлар   мен         қызметтердің әркелгілігін  және сапасын  көтеруге   негізделген       шағын кәсіпорындардың өмір сүруге күресін сипаттайтын бәсекелестік орта қалыптаса бастады. Қазақстан экономикасының нарықтық концентратция мен капиталдың шоғырлануы, сонымен бірге шаруашылық өмірдің өзінде жаңа тенденция бастала бастады. Кәсіпорындардың жұту үрдісі басталды. Қазақстан Үкіметінің қатаң қаржы тұрақтылық саясаты жүргізілгенде 1994-1995 жылдары шағын кәсіпорындардағы өзгерістер мен қүрылымындағы сапалы өзгерістердің 3-ші этапы аяқталды. Бүл 1992-94 жылдармен салыстырғанда шағын кәсіпорындардың қысқару қарқынымен сипатталып сапалы тиімділікті көрсетті. Елде шағын кәсіпорындар нарықтық экономикадағы шағын кәсіпорындардың ролін ойнайтындай жаңа нарықтық жағдай қалыптасты. 1996жылы шағын кәсіпорындардың 18%-і өнеркәсіпте 5%-і ауыл шаруашылығында, 13% -і қүрылыста, 8% -і транспорта, 24 -і сауда мен қоғамдық тамақтануда, 12% -і нарықтың жүмыс істеуін қамтамасыз ететін жалпы коммерциялық істе, 4% -і түрғын үй шаруашылығында, 4% -і материалдық-техникалық жабдықтау мен өткізуде, 3%-і ғылымда, 6% -і басқа салаларда. Еңбек ақы қоры 7,114 млн. теңге, ал орта айлық жалақы 5868 теңге болған. Бүл мәліметтер шағын кәсіпорындар негізінен сауда мен қоғамдық тамақтануға бағытталған. Мүның өзі шағын кәсіпорындағы өнеркәсіптік өнім шығаруына сауда мен қоғамдық тамақтанудан жеңіл табыс алынатынын көрсетеді. 1997 жылы шағын кәсіпорын субъектілерінің өскендігін көрсетеді және қаңтар мен мамыр кезеңінде 156,1 мың бірлік болған. Олардың ішінде жүмыс істейтін шағын кәсіпорын субъектілері 51,6 мың бірлік. Бүл 1995 жылмен салыстырғанда 2,4 есе 1992 жылмен салыстырғанда 1,5 есе 1996 жылы-2,2 есеге өскен. Шағын кәсіпорын субъектілерінің өсуі саладағы мемлекеттік органдарының жұмыстарының белсенділігімен түсіндіруге болады.

      Осы жылдары шағын кәсіпорын  өндірістік секторларының ЖІӨ-не  үлесі былай болған: 1992 жылы-7% , 1993 жылы-5% , 1994жылы-4% , 1995 жылы-4,7% , 1996 жылы-6% . Шағын кәсіпорын субъектілерінің өндірген өнім көлемі 1996 жылы 8,5 млрд теңге, ал ЖІӨ 1415,8 трлн теңге болды.

     Шағын кәсіпорындармен өндірген  ішкі жақты өнім 1995жылы 5181,4млн  теңгені құрады. Егер бүл көрсеткішті  1994жылмен еалыстырсақ 89,5% -ке өскен,  бірақ өнімнің табиғи көлемі 1995 жылдың 1994 жылға қатысы 96,1%   яғни өндіріс көлемі төмендеген.           

      Өндірістік құрылым көлеміндегі  шағын кәсіпорынның жағдайы төмендегідей:

      Өнеркәсіп және электроэнергия-0,7% , көмір-1,4% , қара және түсті металлургия-2,77% , химиялық және мұнай химиялық өнеркәсіп-14,79%, машина жасау және металл өңдеу-50,34%, басқалары-29 %.

      1996 жылы бюджетке төлем 8569,9 млн  теңге болса, 1995 жылы 5378 млн теңге  болған. Міндетті төлемдердің сомасының  өсуі шағын кәсіпорынның 10,2% -ке өсуімен түсіндіреді.

       Бұл 1996-97 жылдар олардың өндірген  өнім көлемі өскен. Ондағы жүмыс  істейтіндердің саны 715,39 мың адам. Бүл жылы өндірілген көлемі 52,12 млрд теңге. Шағын кәсіпорынмен  өндірілген өнім мен қызметтің  өткізілген көлемі 0,135млрд теңге.               Шағын кәсіпорынның өнім көлемінің салалық қүрлымы келесідей: өнеркәсіптік өндірісте 14,6% ауыл шаруашылық өнімін қайта өңцеуде 4,2% ; 8,5% қүрылыста; 55 % -саудада, 6,2% -қызмет көрсету саласында, 2,2%- қоғамдық тамақтануда, 2,7% - транспорта, 0,6% -туризмде, 6,6% -басқа салаларда жұмыс істейді.

        Алынған мәліметтерді талдағаннан  шыққан қортынды 1998 жылғы жүмыс  істеген шағын кәсіпорынның 40%-і  шағын кәсіпорынның айтарлықтай  салықтық жеңілдіктермен несиелік  мүмкіндіктері болған 1992-93 жылдарды қүраған. Шағын кәсіпкерләіктегі дағдарыс елдегі экономикалық жағдайының өзгеруімен байланысты. Кооперативтер мен шағын кәсіпкерлер ретінде құрылған алғашқы толқын мемлекеттің берген жеңілдіктерімен итермелеуінің нәтижесінде айтарлықтай жақсы нәтижеге жетті.

       1997-98 жылдардағы шағын кәсіпорынның  кризестік үрдісі. Сол кездегі  олардың санындағы және ондағы  жүмыс істеушілердің шағын кәсіпорынның  тиімсіз салалары мен аймақтық  қүрлымдары, олардың қиыншылық топтарымен  байланысы, жүмыстардың көп бөлігінің сауда мен қызмет көрсетуге бағытталуы, кәсіпкерлердің өндіріспен дамуы, экономикалық негізгі маңызды саласының жүйесіз, халықтық сипатта болғанын көрсетеді.

      Бүл жерден шығар жол шағын  кәсіпорындармен республиканың  дид және өндірістік емес қажеттерін қанағаттандыруға бағыттау, олардың арасындағы бәсекелестікті күшейту.

     Қазақстанда кәсіпкерлікті қорғау  мәселесі бірінші реет 1992 жылы 4-ші  шілдеде қабылданған Қазақстан  Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті  қорғау мен қолдау» туралы заңында көрсетілді. Бәрімізге белгілі Кеңес үкіметі ыдырағанда Қазақстандағы көптеген ірі кәсіпорындар да өз жүмыстарын тоқтата бастап , көптеген жүмысшылар босап қалған болатын. Бардың орнын толтыру үшін олардың орнын шағын кәсіпорынмен толтыру керек болатын. 1992 және 1996 жылдары кәсіпкерлікті қорғау және қолдау  жүзеге асыру  елдегі    шағын   кәсіпорынның    қүрылуы   мен   қалыптасуына негіз салды. Атқарушы органмен заң шығарушы билік институтциялық қайта қүрылуға көңіл бөлді. Бұл Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен, бірнеше заң актілерінен, экономикалық реформаларды тереңдетудегі         бағдарламалық қүжаттардан көрінеді. Осы кезеңде шағын кәсіпорын қаржы экономикалық және ақпараттық қолдау саласында позитивті өзгерістер болып, оның инфрақүрлымы құрылды.

       Бүдан кейін шағын кәсіпкерлікті  қолдау белсендірек жүрді. Үкіметтің  мүндай қадамы 1997 жылғы 6-шы наурыздағы  президенттің «Шағын кәсіпкерліктің  дамуын мемлекеттік қолдау және  белсенділету туралы шаралары  туралы» бұйрық болды деп айтуға болады. Бұл республикадағы 1997 жылғы шағын кәсіпорынның дамуындағы бағдарламалық қүжат болып табылды.

       Осы  бүйрық бойынша  мыналар  жүзеге асты:

• шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік институты қүрылды

- « шағын    кәсіпкерлікті    мемлекеттік      қолдау    туралы»,    « жеке кәсіпкерлік туралы»,   жеке кәсіпкерлікке    қатысты   кейбіррр   Қазақстан Республикасының  заңдарына  өзгерістер  мен толықтырулар енгізілді,

-    шағын кәсіпкерлікті  дамыту  жөніндегі қор құрылды;

- 2-ші  деңгейдегі барлық банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеудің минималды мөлшерін белгіледі( барлық банктердің несиелік қарыздары 10 -тен төмен болмауы керек)

-   бақылаушы    және    инспекторлық    мемлекеттік      органдар    мен олардың көрсететін ақылы  қызметтер саны  қысқартылды;

- шағын  кәсіпорынның жүмыс істеуіне  жағдай  жасалуда(өндірістік ғимараттар  мен жер участктері берілгелі  жатыр және тағы басқалар)

-    шағын кәсіпорындарға жеңілдік  беру жүйесі қаралуда;

-    шағын   кәсіпкерлікті   қолдаудағы    әкімдердің   жұмыстарын  қатаң бақыланған.    Бұдан    кейінгі  жылдардағы    Қазақстан  Республикасының мемелекеттік  саясаты    шағын    кәсіпкерлікті    қолдау    және    дамыту бағытында болады.

Шағын кәсіпорындар командалық істің келесі түрін жүзүге асырады;    

-  түрғын   үй,   өндірістік,   әлеуметтік     және   табиғатты       қорғауға негізделген    объектілердің    қүрлысын,    әртүрлі    жөндеу    жүмыстарын жүргізді;                 

-   өнімді   өткізумен айналысады;

-   әртүрлі  қызметтер  көрсетеді;

• 1997 жылы 17,5 мың шағын және - орта кәсіпкерлер , ал одан кейінгі жылы шағын және орта кәсіпкерліктің 41,7% -ке дейін 2001 жылы олардың саны 98,3 мың бірлікті қүрады немесе 5 есеге өсті

Кесте 1.  Қазақстан    Республикасындағы    шағын    кәсіпорындардың саны, бірлік.