Экономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми әдіснамалық негіздері

     Бәрінен бұрын экономиканы реттеу мемлекеттің  макроэкономикалық тұрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл үкіметтің болжамы емес оның объективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады:

• өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни тек жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін.
• Халық шаруашылығының тиімді аймақтық салалық құрылымын құру жөніндегі мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің  салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай шығуы мүмкін.
• Егер экономиканы ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын болсақ онда макроэкономикалық теңгермешліктің өзі осы жүйенің болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.

Осыларды ескере отырып мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде нақтылы бір мерзімге есептелген мемлекеттік әлеуметтік экономикалық саясатының туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының бағдарламалы мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.

  ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым  мен салалық шеңберде маңызды  рөл атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру  мен мемлекеттік күрделі қаржы  жұмсалымы көмегімен бөлек салалар  мен аймақтарға артықшылықты жағдай қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы  дағдарыста қалған шаруашылық  бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда – салалардың ішінде, салалар арасында және барлық халық  шаруашылығында оның тиімділігін көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда  құрылымдылық ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы көтермелейді. Сонымен  бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.

   Экономика мемлекеттік реттеудің объектісі-капиталды жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады.

   Жұмыспен  қамтамасыз етуді реттеу  – бұл нарықтық экономика көзқарасы  тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс  пен ұсыныс арасындағы қатнастарды  қалыпты қолдау. Бұл қатнастар  еңбекақысы еңбекке жеткілікті  тартуға қызмет ететін экономиканың  білікті және тәртіпті қызметкерлерге  деген талабын қанағаттандыруы  тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың  арасындағы қатынастар ұлттық  бәсекелестік қабілетке кері  әсер ететін еңбекақының шектен  тыс өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен  қамтамасыз етудің қажетсіздігі  және тез төмендеуі жұмыссыздар  армиясын көбейтуге, тұтынушы  сұранысының , салық түсімнң төмендеуіне,  жәрдемақыға салықтың өсуіне  және қауіпті әлеметтік нәтижелерге  әкеледі.

   Ақша айналымын реттеуде ерекше  назар аударылатын негізгі бағыттар: инфляциямен күрес, баланс төлемінің  жағдайына әсер ету, ұлттық  валюта бағамының көтерлуі мен  төмендеуі, (валюталық «дәлізді»  анықтау), халықаралық экономикалық  интеграцияға қатысу.

   Реттеудің тағы бір маңызды  объектісі баға болып табылады. Бағаның серпіні мен құрылымы  экономиканың жағдайын көрсетеді.  Сонымен бірге сол баға шаруашылық  құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының  жағдайына, ұлттық валютаның тұрақтылығына  күшті ықпал етеді.

   ЭМР объектілерінің шешілетін  міндеттерге фирманың деңгейінен, салалардың ұлттық және интернационалдық  деңгейіне дейін байланысты айырмашылықтары  және иерархиялық сипаты болады.

  ЭМР құралдары. Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады.

   Нарықтық экономикалы дамыған  елдерде реттеудің әкімшілік  құралы елеусіз көлемде пайдаланады.  Олардың қызметінің аясы негізінен  қоршған ортаны қорғаумен, әлеуметтік  әлсіз қорғалған тұрғындар үшін  жағдай жасаумен шектеледі. 

   Мемлекеттік реттеудің негізгі  құралдары:

    ●қазыналық  саясат, яғни шығындар мен салықтардың  құқықтық

    ● аумағындағы саясат;

    ● ақша саясаты;

    ● табыстарды реттеу саясаты;

    ● әлеуметтік саясаты;

    ● баға бегіленімін мемлекеттік реттеу;

    ● сыртқы экономикалық реттеу;

  Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары  ақша - кредит қаржылары мен бюджеттік саясатқа бөлінеді. 

  Негізгі экономикалық құралдар:

    ● есепке алу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін, дисконттық саясат);

    ●  елдің қаржылық институттары орталық банкте сақтауға міндетті, ең аз резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;

    ● мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздар рыногындағы мемлекеттік    міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары. 
 
 

 

5. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты, міндеттері, қызметтері мен әдістері. 

   ЭМР-дің  мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты – экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.

     Егер  мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы  барынша айқын анықталған болса, онда осы қызметті жүзеге асырудың механизмдері туралы сұрақ туындайды.

     Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына  оның концепциясы, қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы  мемлекеттік реттеу әдістерін шартты түрде тікелей және жанама деп  екі топқа бөлуге болады.

     Тікелей реттеу әдістері, көбінесе экономикалық процтердің өзіне және оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар әдетте белгілі  бір адресттік сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған.

     Тікелей реттеу әдістері:

• Мемлекеттік сатып алу және тапсырыстар жасау;
• Лимиттер бекіту;
• Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау;
• Өндіріс салалары мен кәсіпорындарға бөлінетін мемлекеттік жәрдемақы бөлу.

     Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі экономикалық шарттар нәтижесінде әсет етумен байланысты.

     Жанама реттеу әдістері:

• Салықтық саясат;
• Несиелік саясат;
• Ақша саясаты;
• Амортизациялық саясат;
• Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу әдістері.

 

ЭМР-дің  экономикалық қызметі.

  Мемлекет  орындайтын қызметтерге ең алдымен  мыналар жатады:

  ● экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;

  ● монополияға қарсы реттеу;

  ● макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;

  ● ресурстарды орналастыруға ықпал ету;

  ● табыстарды бөлу аясындағы қызмет;

  ● мүліктік қатнастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі. 

  Заңдық  базаны құру – бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті актілерді атап өтуге болады.

     Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық  өсумен,  жұмыспен толық қамтамасыз  етілуімен және бағаның тұрақты  деңгейімен байланысты.

     Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік  және ауыл шаруашылығы өндірісіне  қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты   жағдайда мемлекеттік ықпал етудің  белгілі бір түрлері қолданылады.  Салықтар, демеу қаржылар, тікелей  реттеу және т.б. – құралдар  ретінде қолданылуы мүмкін.

     Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз  етудегі бөлу - әлеуметтік топқа  жіктелуге және кедейлікке әкеледі.  Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында  қолданылған, табыстарды салықты  қайта бөлу арқылы ауқатсыз  азаматтарға қамқорлық жасауды  өз мойнына алады. 

     Мемлекеттік меншік – сату-сатып  алу объектісі болмайтын және  пайда әкелмейтін ұлттық игілікті  көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің  қалыптасу көзі мемлекет меншігіне  айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік  болып табылады.

   Нарықтық  экономикалы дамыған елдерде  реттеудің әкімшілік құралы елеусіз  көлемде пайдаланады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршған ортаны қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар  үшін жағдай жасаумен шектеледі.

     Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары: 
- қазыналық саясат, яғни шығындар мен салықтардың құқықтық    аумағындағы саясат; 
- ақша саясаты; 
- табыстарды реттеу саясаты; 
- әлеуметтік саясаты; 
- баға бегіленімін мемлекеттік реттеу; 
- сыртқы экономикалық реттеу;

     Мемлекеттік реттеу тәжірибесіне сүйене отырып, оның келесідей негізгі қағидаларын  атап өтуге болады:

• мәселенің тұтастай табыстылығын қамтамасыз ететін басымды, артықшылықты мәселелерді алғашқы кезекте шешу;
• халық шаруашылығын басқару иерархиясының барлық деңгейлеріндегі шаруашылық жүйесінің тиімді шамаластық, сай келушілігі, мен теңгермешілігі;
• мемлекеттік реттеу бойынша шешілетін мәселелердің сипаты мен деңгейіне сай келетін құралдарды таңдай білу;
• реттеу барысында тұтастай алғанда қоғамның әлеуметтік экономикалық жағдайына, оның ішінде макроэкономикалық тұрақтылыққа айтырлықтай әсер ететін мәселелерді кешегнді түрде қарастыру.

     Экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы тұтастай алғанда, қоғамның шаруашылық іс әрекетін үйлестірудің жоспарлы және нарықтық модельдерінің артықшылықтарын тиімді пайдалана отырып, макроэкономикалық, құрылымдық инвестициялық және сыртқы экономикалық  саясаттарды тиімді жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметінің негізгі бағыттарын қабылданғанын білдіреді.

   Мемлекеттік реттеу  – мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өмірге қатысу нысандарының бірі, мемлекеттің жалпы мемлекеттік ресурстарды бөлуге және үйлесімділікті қалыптастыруға тікелей немесе жанама түрде ықпал етуі. 
Нарықтық және корпоративтік реттеумен қатар қазіргі шаруашылықты экономикалық реттеу жүйесінің құрамдас нышаны болып табылады. 
Қазіргі кезде әкімшілік және құқықтық реттеу, тікелей және жанама экономикалық реттеу түрлері қолданылып жүр.

    ● Әкімшілік реттеуге үлестеу, контингенттеу, лицензиялау, бағаны, табысты, валюта бағамын, есептеу пайызын, т.б. бақылау шаралары жатады.