Экономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми әдіснамалық негіздері

  Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті 
 
 
 
 
 
 

  СӨЖ 
 
 

  Тақырыбы:  «Экономиканы мемлекеттік реттеудің  ғылыми әдіснамалық негіздері» 
 
 
 
 
 
 

Орындаған: Самыкова Х.

Тексерген: Искакбаева А.

Мамандығы: Қаржы

Тобы: 107 
 
 
 

Алматы

  2011 
 

Жоспары: 
 
 

1. Кіріспе…………………………………………………………………………..3
2. Экономикаға мемлекеттің араласуы………………………………………..4-5
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі……………….6
4. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі және құралдары………...7-9
5. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты, міндеттері, қызметтері мен әдістері……………………………………………………………………..10-12
6. Қорытынды………………………………………………………………...13-14
7. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………............15

 

 

1. Кіріспе

 

   Экономиканы мемлекеттік басқаруда оның тиімділігін  арттыру жөніндегі мәселелер  соңғы он шақты жылдар бойы күн  тәртібінен түскен емес деп тұжырым  жасауға негіз бар.

     Еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өрлеуін  қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашуды Елбасымыз биылғы жылы Қазақстан халқына арналған жолдауында басты мақсат етіп қойды.

      Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін аз ғанан уақыт ішіндегі экономиканы  реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі  кең көлемде шараларды жүзеге асыру тәжірибесі мемлекеттің әлеуметтік экономикалық процестерге араласуы объективті қажеттілік екендігін түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың  теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік  реттеудің объектісі болып табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің  сандық сапалық көрсеткіштері өзгерісін  тұрақты түрде зерттеп отыруды  қажет ететіндігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу рөлінің күшеюі мемлекетаралық экономикалық интеграцияның объективтілігі және экологиялық кең ауқымды мәселелерін  әлемдік деңгейде шешу қажеттілігімен байланысты екендігін де атап көрсету  керек. Реттеудің мемлекет қолындағы  ең негізгі құралы болашақты болжау мен жоспарлау болып табылады. Ғылыми методологиялық және ұйымдастыру  жақтары қарастырылуы керек.

Біздің  ел Қазақстан – 2030 стратегиясы шеңберінде қалыптасуда және осы стратегияның  дәйектілікпен орындалуы  республиканың одан әрі дамуына ықпал етуі басты мақсаттардың бірі болып табылады.

      Елдің тарихи қалыптасқан ескере отырып басқару  функцияларын төменгі деңгейге біртіндеп  табыстау, жергілікті қаржы көздерін молайтуға ықпал ету, аймақтардың  әлеуметтік экономикалық даму деңгейлерін  теңестіруге тиісті экономикалық механизмдерді  қолдану елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыруэкономикасы дамыған елдердің қатарына қосылудағы алғы шарттардың бірі.  

 

  2. Экономикаға мемлекеттің араласуы 

  Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) - нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны , қолданып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.

   Нарық шаруашылығының даму барысында,  жеке меншік шеңберінде шешілмейтін,  яғни экономиканың өзін-өзі реттеу  қағидалары негізінде экономикалық  және әлеуметтік проблемалар  туындайды және шиеленіседі. Өндіріс  күшінің дамуы елеулі инвестицияның  қажеттілігін туғызады, өндірісті  мамандандыру, капиталдың шоғырлануы  күшейді, өндіріс пен капиталдың  бірігуі, әр түрлі елдің бір-бірімен  өзара тәуелділігі өсті. Сонымен  бірге қоғам дамуының белгілі  бір сатысында еңбек пен капиталдың  арасындағы қарама-қайшылық күшейе  түсті, жаппай жұмыссыздық пайда  болды, экономикалық дағдарыстар  салалық шеңберден асып, жалпы  ұлттық кейін әлемдік дағдарыстарға  айналды. Монополияның үстемдігіне  әкелген, бәсекелестікті күшейткен  ақша айналымының бұзылуы, нарықтың  әрі қарай тиімді дамуына көмектесетін (экономикалык саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-қайшылықтарының  жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы  күштің әсерін, атап айтқанда  мемлекет күшін талап етеді.

  Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен қалыптасуының әр түрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII ғасырлардағы нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген.

     Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің «Табиғат және халықтың баюының себептері туралы зерттеу» еңбегінде, экономикалық либерализм идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негізделген және оның көптеген жақтаушылары болды.

     А. Смит көзқарасы бойынша,  пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке мүлде көздеген нарық  жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті  екенін байқатты. Бұл мүлде экономикалық  дамудың ең басты қозғаушы  ретінде көрінеді.

     А.Смиттің іліміндегі идеяларының  бірі, экономикадан мемлекеттік  реттеуді алып тастаса, онда  экономика  тиімді қызмет етеді  деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан,  рынокқа толық еркіндік беру  қажет,- деп есептеді.

     Рыноктық үйлестіру ресурстардың  тиімді пайдалануды қамтамасыз  етпегенде, нарық сәтсіздігі деп  аталатын жағдай болатынын экономикалық  тәжірибе растады. Рыноктағы нарық  сәтсіздігі қоғамның игілігі  мен сыртқы әсерлерге ғана  емес, басқа жағдайларға да байланысты  пайда болады. Оның ең маңызды  себебі – рынокқа тән монополияланған  беталыс. Бұл жағдайда бәсекелесті қамтамассыз  ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау – монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік қажеттілік болды.

     Нарық экономикасында мемлекеттің  рөлін теориялық танудың маңызды  сатысы көрнекті ағылшын экономисі  Дж.М. Кейнстің  есімімен байланысты. «Кейнсиан революциясы »  барысында  алға қойылған идеялар, экономикалық  құлдыраудан өз бетімен сауығудың  мумкін емес екенін, мемлекеттік  саясат экономиканы дағдарыстық  жағдайдан шығару үшін, жиынтықты  сұраныс пен жиынтықты ұсынысты  теңдестіруге және әрі қарай  тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті  құрал ретінде қажет екенін  дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын  екінші дүниежүзілік соғыстан  кейін әлемнің көптеген елдері  қабылдады. Сұраныс жиынтығын  реттеуде кредиттік-ақшалы және  қаржылық саясатты пайдалану,  бұл елдердегі экономиканың кезеңдік  ауытқуларын жұмсартуға көрсетеді  деп есептеледі.

     Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік  реттеудің ) объективті мүмкіндігі  экономикалық дамудың белгілі  бір деңгейіне жетумен, өндіріс  пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің  шоғырлануында, өндіріс күші мен  өндіріс қатынастарының дамуында  пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы  жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің  құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру,  жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы  ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты  қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды  шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты  нысаны қоғам дамуындағы әр  сатыдағы сипатпен,экономикалық  және әлеуметтік мәселелердің  өткірлігімен анықталады.

  Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға кіріспестен бұрын ең алдымен осы түсініктің өзіне анықтама беру қажет. «Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің араласуын білдіреді». 
 
 
 

 

3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі. 

   Объективті  қажеттілікті анықтау үшін нарықтық қатынастардың өріс алған не өрістеу  қоймаған жағдайындағы әлемдік шаруашылық дамуының барлық тәжірибесін талдау немесе жинақталуға негізделуі керек. Бұл тәжірибені нарықтық экономикасы  дамыған  елдердің білгір мамандары  жасап, дайындаған ғылыми талдауы әлеуметтік экономикалық үрдістерді реттеу жөніндегі  мемлекеттің жүзеге асыратын іс шараларының  объективтілігі туралы тұжырымды жеткілікті түрде негіздеуге мүмкіндік береді. Тиімді экономиканың шведтік моделін  жасаушы және көрнекті маман Клас Эклунд «таза күйінде мүлдем реттелмейтін нарық ешбір елде жоқ және нақтылы  айтқанда, ешқашан болған емес» деп  тұжырым жасай келе ұжымдық шаруашылықтардың сыртқы ішкі әсерлерін ескеру және табыстарды  әділетті бөлуді қамтамасыз ету мақсатындағы  экономиканы  мемлекеттік реттеу қажеттілігін көпшілік танып білгендіктен атап көрсетеді.

         Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік  беретін келесі маңызды түсінік  тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қатынастарының күшеюінің тығыздылығының сыртқы әсерлері болып табылады.

         Нарық субъектілерінің  өзара іс әрекеттерінің шарттарын  анықтауға және олардың сақталуын  бақылауға арналған трансакциялық  шығындарды төмендетуге де мемлекеттің  рөлі зор. Мұнда шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді.

         Ең соңында халықты  әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету мәселелерін атап айту керек. Өйткені, бұл мәселелердің саясатпен көршілес тұратынлығын ескеріп оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бұл істегі мемлекет рөлі айрықша жоғары болып келеді.

         Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі белгілі шартылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болады.

   Қажеттілік  тауарлар мен қызметтердің барлық түрін  өндіру мен тұтынуды мемлекеттік  және нарықтық реттеудің диалектикалық  бірлігінен туындайды.  
 
 

 

4. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі және құралдары. 

  ЭМР-дің  объектілері – бұл автоматты турде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін қажетті.

   ЭМР-дің негізгі объектілеріне:

    ● шаруашылықтың экономикалық кезеңін,

    ● секторлық, салалық және аймақтық құрылымын;

    ● капитал жинақтау жағдайын;

    ● жұмыспен қамтамасыз етілуін;

    ● ақша айналымын;

    ● төлем балансын;

    ● бағасын;

    ● бәсекелестік жағдайын;

    ● әлеуметтік қатынастарын;

    ● әлеуметтік қамтамасыз етілуін;

    ● кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын;

    ● қоршаған ортаны;

    ● сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.

   Мемлекеттің кезеңдікке қарсы  немесе шаруашылық жағдаятын  реттеу саясатынын мәні тоқырау  мен дағдарыс кезінде тауарлар  мен қызметке сұранысты қолдау  мен капртал салу және жұмыспен  қамтамасыз етуден тұрады. Ол  үшін жеке капиталға қосымша  қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік шығындар мен инвестициялар  өсіріледі. 

   Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу  кезінде, тауар қорларының азаюы,  импорттың өсуі және баланс  төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне  сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті  жағдайлар пайда болуы мүмкін  және осыдан келіп, баға мен  еңбекақының негізсіз өсуіне  әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің  міндетті - « экономиканың қызып  кетуіне » жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру  мен артық қорланудың мүмкін  болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың  күрделі қаржы жұмсалымының және  өндірістің өсуіне жол бермеу  қажет.