Экономикалык теориянын даму кезендери

Жоспар 

Кіріспе 

І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ        САЯСИ ЭКОНОМИЯ ҒЫЛЫМЫ

1.1 Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері

1.2 Экономикалық-математикалық модель жасау кезеңдері 

ІІ  ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРДІҢ

ДАМУЫ

2.1 Қазақстандық экономикалық ойлау жүйесінің даму 

ерекшеліктері руханилық кағыдасы ретінде

2.2Қазақстандағы    экономикалық   ой-пікірлердің   даму

  заңдылықтары 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

          Экономикалық ілімнің тарихи қалыптасқан аты – саяси экономия.

Қазір бұл пәннің атын өзгертіп экономикалық теория деп жүр. Бұлай өзгертудің негізгі мәселенің түпкі мәнінде  емес, өйткені ғылымның іргетасы, заңдылықтары өзгермейді. Адамзаттың жалпы даму ықпалына байланысты қатынастарды қарастырумен бірге экономикалық теория нақтылы  тарихи даму заңдылықтарын да зерттеуі тиіс. Демек,жалпы адамзаттық көзқарасапен

бірге әр елде орын алған нақтылы өндірістік қатынастар, әлеуметтік-таптық қарым-қатынастарды да жоққа шығаруға болмайды. Әлемдік экономикалық ілімнің жетістіктерін басшылыққа ала отырып, оқулық авторлары ең бастысы рынок экономикасының қалыптасуы мен заңдылықтарына талдау жасайды.

         Дамып  келе  жатқан  Латын   Америкасы,  Африка,   Азия  елдеріндегі

жағдайды  айтпағанның өзінде Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ, Жапония және басқа  осындай соңғы жылдары алға шыққан елдердің өзін де «жұмақ» орнады деуге болмайды. Бұлар да макроэкономикалық қайшьтлықтар, инфляция, жұмыссыздық, экономикалық дамудағы тоқырау т. б. мәселелер орын алып келеді.

         Ал «социализмнің саяси экономиясы» туралы айтар болсақ, ғылымда, оның ішінде экономикалық теорияда социалистік идеяның негізгі қағидалары:  адамгершілік,  әділеттік,  еңбекке қарай ақы төлеу т. б. принциптері әкімшілдік жүйеде, шын мәнінде толық жүзеге асырылмады, олардың шындыққа айналуына мүмкіндік те болмады. Кеңес елінде орнады делінген «социализм» сыңаржақты мемлекеттік капитализм мен социалистік идеяның кейбір буындарын пайдаланған , зорлық әдістері арқылы орнаған ерекше қоғамдық құрылыс. Бұл қоғам 70 жылдан астам Ресейде, онымен бірге Қазақстан тәрізді аймақтарда орын алып келді. Сол бір қоғамның болмысын анықтау,  ғылыми баға беру болашақтың ісі. Экономикалық  қатынастар сан алуан құбылыстар мен процестерді қамтиды, шектелген материалдық ресурстарды өмірлік қажеттіліктерді қамтамасыз ету жолында адамдардың, олардың топтарының өндірісте , бөліс, айырбас, тұтынуда атқаратын қызметің зерттейтін ғылыми-экономикалық теория. Әрбір тәуелсіз елдің мемлекеттік даму жолында ерекшеліктер бар. Экономикалық ғылым оның заңдары бүкіл әлемдік болғанымен жеке елдердегі көріністері әр түрлі. Ол ерекшеліктер сол елдің табиғи орналасуы, шикізат байлықтары, халқының менталитеті, халықаралық еңбек бөлінісіндегі орны т. б. жағдайларға байланысты.

      Кеңес Одағы тараған соң Қазақстан  Республикасы саяси тәуелсіздікке  ие болып өз алдына жеке  мемлекет ретінде Біріккен Ұлттар  Ұйымының мүшелігіне қабылданды, басқа да тәуелсіз елдер сияқты  әкімшілдік жүйеден рынок қатынастары  арқылы демократиялық ел болуға  бет алып, етпелі дәуір кезеңдерін  басынан өткізуде.

     Қазақстан Республикасы алдындағы  міндеттер, алға қойған мақсат  әлеуметтік бағыттағы жоғары  тиімді экономиканы қалыптастыру  әлемдік кеңістікте өз орнын  табу, экономикалық тәуелсіздікті  қамтамасыз ету, жоғары дәрежелі  еңбек өнімділігіне жету, халық   шарушылығы құрылымында жоғары  технологияны пайдалану, халықтың  тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас  экономиканы қалыптастыру, түрлі  меншік иелеріне жол ашу, рынок  орталықтарында тиімді заңға  негізделген іскерлікке қол жеткізу.  Соның өзінде ең негізгі мәселе  – макроэкономикалық проблемаларды дұрыс шешу. Бұл арада әңгіме жұмыссыздықты жою, экономикалық мәселелерге ерекше көңіл бөлуде болып отыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 

І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ

САЯСИ ЭККОНОМИЯ ҒЫЛЫМЫ

1. Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері

 

        Әлемде сан алуан халықтар  еңбек етіп, қоғамдық өндіріс,  өзара байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір  сүріп келеді. Адам өміріндегі  ең қажетті шарт – аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету, еңбек нәтижесін өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада хайуанаттардан бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Траихтағы тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай, Үндістан, Греция, (Ксенофонт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының еңбектерінде қарастырылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға тоқталып,оның айырбас қатынасынан шығатынын байқаған. Бірақ ерте дүниеде, орта ғасырларда экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның себебі ол заманда тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұйық натуралды – заттай жүргізілді. «Экономика» термині сонау ежелгі Грецияда пайда болған. Ғылым атауының авторы ежелгі грек философы Ксенофонт. Термин гректің екі сөзінен тұрады: «ойкос» - үй, шаруашылық, «комос» - заң. Яғни шаруашылықты (үйлерді) жүргізудің заңдары, шарушылықты пайдалана

бөлудің, ұлғайтудың тәсілдері.

       Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда, өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең негізінен Еуропада XVI – XVII ғасырларды қамтиды. Ал Ресейде тауар-ақша қатынастары 1861 жылғы реформадан соң дамыды. Қазақстан елінде ХІХ ғасырдың соңы, ХХ ғасырдың басында сауда капиталы, тауар-ақша айналымы, халықаралық рынок, еңбек бөлінісіне қамту процесі бірте-бірте

жанданған. Еліміздің Солтүстік, батыс аймақтары  Ресеймен тауар айналысына басым  қатынаста болса, Оңтүстік Шығыс, Орталық  аудандарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі келе бастады. Тарихтағы  белгілі «Жібек жолы» осының айғағы.

     Алғаш рет өз алдына қалыптасқан  ой-пікірдің белгілі бағыты – меркантелистер мектебі. Ол (мерканте – итальян сезі сауда, пайда табу) қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардпн мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы мен парктикасының негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым көп болса, қоғамның байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды. Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі саудагерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардың қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады. Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс, процесін үздіксіз жүргізу арқылы экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам байлығын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс, айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғылыми дәлелденбеген, ол халық  шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ. Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық  байлық, саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А. Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері, сондықтан өсімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды дәріптеп,  Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс тоериясына қатысты  «Экономикалқ кесте» жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық

өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.

     Ф. Кенэнің «Экономикалық кестесі» қоғамдық өндірістің ұдайы даму процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өндіріске көңіл аударуы экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алға басу. Бірақ олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады. Оны буржуазиялық саяси экономиканың көрнекті екілдері  У. Петти,  А.

Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди еңбектері айқын  көрсетті. Қоғам байлығы жалпы  өндіріс салаларында пайда болатындығы  дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар  өнеркәсіптің материалдық игіліктерді  өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын  байланс, халыққа қызмет көрсету  салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды деген қағида берік қалыптасты.

      Классикалық саяси экономия жаңа  дамып келе жатқан капиталистік  өндірістік қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін  қорғайтын экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық буржуазиялық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін қалады.

     Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына қарсы өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше рөлін атап керсеткен ғылыми қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік  саяси экономия ілгері дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық теория ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде В. И. Лениннің еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия – еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған қарама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды. Марксшілер капиталистік қоғамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға сын көзбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда негізінен екі тап:

біріншісі, үстемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі, пролетариат – қаналаушы  тап өмір сүреді. Мракстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші қауымды  капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан  социалситік өндіріс орнауы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада  социалистік революция басталып,  социализмнің   көбінесе  кеңестік моделі (үлгісі) жүзеге асырылды.

Меркантелизм

Т.Мен, А.Монкретьен

Байлық сыртқы сауда жасау нәтижесінде жинақталады.Зерттеу

мақсаты – айналыс аясы.

      Экономикалық теорияның даму  кезеңдері

       

Физиократизм

Ф.Кенэ, А.Тюрго

Өндіріс аясын зерттеу. Бірақ өндіріс аясы түсінігіне ауыл шаруашылығы жатқызылған

Экономикалық  дамудың сипаттамасы, нарық бөлігі болатын экономикалық институттардың жүйесі  болып табылады

Институционализм

Т.Веблен, У.К. Митчелл, Д.Гэлбрейт 
 
 

Кейнсиандық

Дж.М.Кейнс

Реттелмелі  экономика теориясы – мемлекеттің араласуы. Макроэкономикалық тәсілдеме.

Қоғамдық нысанаға тәуелсіз экономиканы зерттеу – «экономикалық адамның» қалығы мен субьективті себептері

Жаңа классикалық теория

А.Маршалл, А.Пигу

Экономикалық  категориялардызертеу үшін шекті шаманы пайдалану.Микроэкономикалық әдіс

Маржинализм

К.Менгер, У.Джевонс

Қосымша құн теориясы. Қоғамның барлық экономикалық құбылыстарды талдаудың классикалық тәсілдемесі

Марксизм

К.Маркс, Ф.Энгельс