Экономикалық талдау

Экономикалық ілімдер тарихы адамзат  қоғамы дамуының ажыратылмас бөлігі, онымен бірге дамып қалыптасты. Қалай  өмір сүру, қажеттіліктерін, игіліктерді  өндіру, бөлу процестеріндегі қарым-қатынастардың  барлығы алғашқыда экономикалық ой-пікірлер, ілім негізінде қалыптасып, шаруашылықты жүргізудің белгілі бір  әдісі түрінде көрінді. Алғашқы  қауымдық құрылыс кезінде экономикалық ойлар мен ойшылдар көріне қойған жоқ.          Экономикалық ілімдердің ғылым ретінде қалыптасу кезеңі XVII ғасыр болып табылады, бірақ экономикалық қөзқарастар көне заманда да кездеседі. Оның өмір сүру кезендерінде бірнеше мектептермен, ағымдармен ауыстырылды.          Экономикалық әдебиеттерде экономикалық ілімдер тарихының пәні төңірегінде алуан түрлі көзқарастар кездеседі. Экономикалық ілімдер тарихы пәні тұжырымдамасы туралы экономикалық ғылым саласындағы танымал беделділердің арасында да ортақ пікір жоқ. Қазіргі кездегі экономикалық көзқарастардың жіктелуі, экономикалық ғылымның пәнін түсінуге мүмкіндік береді. Олардың арасынан классиктерді (олар экономикалық ғылым пәнін қоғамдық байлықты ендіру заңдары деп есептейді); неоклассиктерді (олардың ойынша, экономика ғылымы шектеулі өндірістік ресурстар жағдайында ұтымды шешімдерді іздестірумен айналысуы тиіс); марксистерді (оларды өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде туындаған экономикалық қатынастарды зерттейді); кейнсшілдерді (олар экономикалық өсу факторларын зерттеген және факторлық талдау негізінде макроэкономикалық реттеу ұсыныстарын жасаған); маржиналистерді (олар «экономикалық адамның» ұтымды іс-әрекетін зерттеген); монетаристерді (олар экономиканы тұрақтандыру және жұмысбастылықты қамтамасыз ету факторы ретінде монетарлық, яғни ақша несие саясатын алған); институционалистерді (олар экономикалық қатынастарды әлеуметтік, саяси және рухани қатынастармен байланыстырып қарастырған) және т.с.с. бөліп қарауға болады. Дегенмен, жасалған әр түрлі тұжырымдарға қарамастан, қарама-қайшылықтар жиі кездеседі және олар классиктердің көзқарастарымен ойдағыдай ұштасып жатады.          «Экономикалық ілімдер тарихы» кітабының авторы Титова И.Е. осы ғылымның төмендегідей анықтамасын береді: экономикалық ілімдер тарихы түрлі тарихи кезендердегі ғалымдардың экономикалық көзқарастарының негізгі жүйелерінін пайда болып, дамуының тарихи процесін зерттейді. Бұдан туындайтыны — экономикалық ілімдердің қалыптасуын және дамуын талдау, барлық қоғамдық дамудың – құл иеленушілік қоғамнан бастап барлық тарихи кезендердің тарихи процесін қамтиды. (Титова Н.Е. «Истории экономических учений» – М.:; Гуманит. Изд. центр «ВЛАДОС, 1997, 3 б).

Белгілі окулықтың авторы Худокормов А.Г. курстың пәні тек қана қазіргі  кезде жалпыға бірдей мойындалған  тұжырымдар емес, сонымен қатар батыс экономистерін ортақ пікірге әкеліп қана қоймай, солармен ұштасып, ғылымды әрі қарай дамытып отыратын пікірталастар, дискуссиялар деп атап көрсетті.            Экономикалық ілімдер тарихы пәнінің неғұрльгм кеңейтілген тусініктемесін белгілі экономист алыс және жақын шетелдердің ғылым әлемінде жақсы танымал «Экономикалық ілімдер тарихы» оқулығының авторы Я.С.Ядгаров берді. Ол былай деп жазды: «Бұл пәннің объектісі жекелеген экономистердің теорияларында, теориялық мектептерде, ағымдар мен бағыттарда орын алған экономикалық идеялар мен танымдардын, экономикадағы, ғылымдағы, техникадағы және әлеуметтік саладағы өзгерістерге сәйкес кұрылу, даму және ауысуының тарихи процесі болып табылады».

«Экономикалық ілімдер тарихы»  кітабының авторлар ұжымы ресейлік экономист ұлтшылдардың идеяларына аздап талдау жасай отырып, курс пәніне төмендегідей анықтама береді: экономикалық ілімдер тарихы әлемдік  экономикалық теорияның даму зандылықтарын, әр дәуірдегі және әр елдегі экономикалық көзқарастардың пайда болып, дамуының. күресуінің және ауысып отыруының тарихи процесін экономика тарихымен, философиялық ойдың негізгі бағыттарымен және нақты экономикалық пәндермен тығыз  байланыстыра отырып зерттейді.          Г.А. Шмарловскаяның анықтамасы бойынша «Экономикалық ілімдер тарихының зерттеу пәні экономикалық идеялардың пайда болып, дамуының, күресуінің және ауысып отыруының тарихи процесі және олардың адам өркениетінің дамуындағы ролі».        Санкт-Петербургтік ғалымдардың пікірінше, экономикалық ілімдер тарихының пәні — бұл экономикалық ілімдердің пайда болуының, қалыптасуының, дамуының, күресуінің және ауысуының тарихи процесі. Профессор С.А.Бартенов экономикалық процестерге және экономикалық теориялармен мектептердің қалыптасып, дамуының заңдылыктарына деген көзқарастар эволюциясы экономикалық ілімдер тарихының пәні деп есептейді.             Әрине, курс әдебиеттерді зерттеп. белгілі экономистердің көзқарастарын жүйелеумен және ашумен шектеліп қоймай, идеялардың өзара байланысың, реттілігін, әдістер мен қорытындылардың трансформациясын анықтауға ұмтылады.            Экономикалық ілімдер тарихы пәнінің қысқаша сипаттамасы да қолданылады. Бірқатар ресейлік ғалымдар (Борисов Г.В., Шишкин М.В., Сутырин С.Ф.) бұл курстың пәні өркениет дамуының түрлі сатысындағы экономикалық теориясының пайда болу, даму және басқалармен ауысу процесі деп есептейді. (Борисов Г.В., Шишкин М.В., Сутырин С.Ф. «История экономических учений» – С-Пб., Изд. дом «Сентябрь», 2003, 7 б).   Біздің айтуымызша, бір анықтама екінші анықтаманы дамытады және олардың бәріне ортақ нәрсе – экономикалық ой тарихының пәні қоғамдық өндірістің қалыптасып, дамуының тарихын зерттеу, ол сонымен бірге адам қоғамының эволюциясы барысындағы экономикалық концепциялардын (идеялар мен көзқарастардың) пайда болуының, дамуының және ауысуының тарихи процесі.          Экономикалық әдебиеттерде де қысқаша талдау жасағаннан аңғарғанымыз, экономикалық ілімдер тарихы пәнін зерттеу бойынша үлкен жұмыс Батыста және Ресейде жұргізіледі.      Қазақстанда аталған мәселелер осы күнге дейін жеткіліксіз зерттелген. Экономикалык әдебиетте ғылым тұрғысынан алғандағы экономикалық ілімнің тарихи аспектілерін қамтитын бірқатар басылымдар бар (Я.Ә.Әубәкіров, О.Ж.Әлиев, В. К. Досқалиева, С. А. Досқалиев, М.К.Елеусізов, Р. Е. Елемесов, Е. Б. Жатқанбаев, Д.К Кабдиев, К. К. Қанатбаев,К. Н. Нәрібаев, Т. С. Сарбасова, О.Қ.Шеденовтың және т.б.). соған қарамастан.          Қазақстандағы экономикалық ілімдер тарихын кешенді тұрғыдан қарастыруға арналған ғылыми деңгейде зерттеулер әлі тиісті жолға койылмаған. Сондықтан да осы бағыттағы ізденістер әрі жалғасуда.

Бүкіләлемдік Денсаулық  сақтау Ұйымы 191 елдің денсаулық  сақтау саласын жете зерттеп, ең үздік  деп Францияны атады. Зерттеу  мынадай критерийлерге сүйеніп  жасалды: тиімділік, қолжетімділік, халық  мұқтаждығына сәйкестік. Денсаулық  сақтау саласына бюджеттен қыруар қаржы  бөлетін АҚШ тек 37 орынды қанағат  етіпті. БДҰ (ВОЗ) тізімінде біздің Қазақстан 64 орында болса, бұрыңғы кеңес елдерінің  ішінен Литва -73, Белорусия -74, Эстония -79, Молдавия -101, Армения -104, Латвия -105, Әзербайжан -109 орындарды иеленді. Рессей болса бұл тізімнің 130-орынына  түсіп, 131-орынға Гондурас мемлекеті  табан тіреген. Алпауыт Қытайға  тек 144 орын бұйырып, осы тізімнің соңғы  орнына Сьерра-Леона орныққан.

Мемлекет пен адам арасында денсаулық сақтау үшін ынтымақтасқан  жауапкершілік принциптеріне, халық  денсаулығын жақсартуға бағытталған  бастапқы медициналық−санитарлық көмекті  басым дамытуға негізделген медициналық  көмек көрсетудің тиімді жүйесін  құру негізгі мәселе болып табылады.           Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық, экологиялық салауаттылығы және радиациялық қауіпсіздігі мемлекеттік органдар мен жұмыс берушілердің Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес іс-шаралар жүргізуі арқылы қамтамасыз етіледі.          Жергілікті атқарушы органдар аурулардың профилактика мақсатында, медициналық-санитарлық, экологиялық, табиғи, техногендік, өндірістік сипаттағы анықталған факторлардың адамның өмірі мен денсаулығына әсері жөнінде халықты бұқаралық ақпарат құралдары арқылы уақтылы хабардар етуді қамтамасыз етеді.         Денсаулық сақтау қызметінің  жалпыға бірдей болуы жасалынған бағдарлама күшімен емес, қабылданған заңдардың күшімен орындалады. Сондықтан, елімізде соңғы жылдар ішінде көптеген заңдар қабылданды және қазіргі кезеңде де бірнеше нормативтік актілер дайындалуда.

ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ  КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ.     Қызылорда облысының медицина саласы айтарлықтай оң өзгерістерге түсіп, өркендеудің жолына бет бұрды. Бұл ретте елімізде Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесінің енгізілгені жақсы жаңалықтарға серпін беріп отыр. Осының арқасында науқас кісілердің күрделі оталар жасай алатын дәрігерлер мен емдеу орындарын өзі таңдауына мүмкіндік туды. Салада емдеудің жаңа тәсілдері пайда бола бастады. 2011 жылы Сыр өңірінің денсаулық сақтау саласында да көптеген оң өзгерістер орын алды. Бүгінгі таңда облыстық кардиологиялық орталық ауруларға коронация жасап қана қоймайды, сонымен бірге күрделі қан-тамырлары оталарын да орындай беретін болды. Біздің облысымызда халыққа медициналық қызмет көрсетуде 216 емдеу алдын алу ұйымдары жұмыс атқарса, 13 жеке медицина ұйымдары бар.               Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығы тойланған былтырғы жылдың қорытындысы бойынша, облыстың денсаулық сақтау саласы да өз межелеріне жете білді. 2011 жылы саланы қаржыландыруға 23,9 млрд теңге қаралып, 30,7 пайызға өсті. Тұрғындарды жоғары мамандандырылған медициналық көмекпен қамтамасыз етуге 84,9 млн теңге бөлініп, 34,4% артты.   Емдеу алдын алу ұйымдарының материалдық-техникалық базасын толықтыру, халыққа көрсетілетін медициналық көмектің сапасын арттыру мақсатында Қызылорда қаласындағы бір ауысымда 500 келуші қабылдайтын қалалық емхана, 200 төсектік перинатальдық орталықтың құрылыстары аяқталып, 2012 жылдың алғашқы айында пайдалануға беріледі деп күтілуде. Былтыр облыстық бюджеттің есебінен облыстың 4 елді мекенінде фельдшерлік-акушерлік пункт, Қармақшы ауданының Төретам кентінде ауылдық емханасын салуға және Қармақшы ауданындағы емханаға ғимарат сатып алуға қаржы бөлініп, толығымен іске асырылды. Соңғы жылдардағы  Қызылорда облысы денсаулық сақтау саласының негізгі көрсеткіштері төмендегі кестеде көрсетілген. (Кесте1)

1 – кесте. Қызылорда обылысы денсаулық сақтау саласының негізгі көрсеткіштері.

Кестеде көрсетілгендей Қызылорда  обылысы  тұрғындарының саны жыл  өткен сайын көбейгені  байқалады. Атап көрсететін болсақ, 2009 жылы барлық  тұрғындары саны 641,6 мың  адамды құраса, 2011 жылы 700,6 мың  адамды құрап, 59 мың  адамға 0,9 %-ға көбейген. Бала туу көрсеткіші 2011-2009 жылмен салыстырғанда 23%-ға көбейіп  отыр, оған керісінше көрсеткіш нәрестелердің  өлімпаздығы 2011 жылы 20,27%-ға тең болса, 2009 жылы 21,03%-ға тең болып 1,38%-ға кемігені байқалады. Облыстың ауылдық елді мекендері  бойынша жалпы өлімпаздық деңгейін де кемігенін көреміз. Өлімпаздық қысқартудың,  ұзақ өмір сүрудің және қоғамның материалдық  мүмкіндіктерімен тенестірілген болса, туу деңгейіне қол жеткізудің басты жақтары әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруына байланысты. Демографиялық  өсім мақсатына жанұяның салауатты  қаржылық жағдайы  мен кедейшілікті шын мәнінде төмендеу негізінде  ғана жету мүмкін. Облыста алғашқы  медициналық-санитарлық көмек көрсету  қызметінің дамуы түгелдей республикадағы жағдайлармен деңгейлес, осы мерзімде қазіргі емханалық қызмет көрсету  жүйесі сақталады және жалпы дәрігерлік тәжірибеге көшуге дайындық шаралары жүргізіледі.  Денсаулық сақтау саласындағы  материалды техникалық базасы экстенсивті жолмен дамуда (Кесте 2)

2 – кесте. Емдік орын саны (төсек қоры)  және тұрғындарды  төсекпен қамтамасыз ету.