Экономикалық талдау мақсаттары, әдістері мен тәсідері

 

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Қазақ Инновациялық Гуманитарлық Заң университеті 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ 

            
 
 
 
 
 
 
 
 

Тексерген: Е.К. Молдакенова

Дайындаған: ГМУ (ССО) тобының

3 курс студенті А.К. Оразбаева 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      2012 жыл 
 
 

Жоспар:

1. Детерминаттық талдаудың негізгі факторлар әдістерін өлшеу тәсілдері.
2. Экономикалық талдау мақсаттары, әдістері мен    тәсідері.

 

1. Детерминациялық талдаудағы факторлар әдістерін өлшеу тәсілдері:

      Мақсаты:  тізбектік қойылымдар әдісі, индекстік әдісі, абсолюттік және салыстырмалы айырмалар әдістері, пропорционалды бөлу әдісі, интегралдық әдіс және логарифмдеу әдістерін   қарастыру.

       Мазмұны

1. Тізбектік қойылымдар әдісі
2. Индекстік әдісі
3. Абсолюттік және салыстырмалы айырмалар әдістері
4. Пропорционалды бөлу әдісі
5. Интегралдық әдіс және логарифмдеу

 

Тақырып бойынша негізгі  ұғымдар: аддитивті модель, мультипликативті модель, қысқа модель, аралас модель, абсолютті айырмашылық тәсілі,  тізбектік әдіс, индекстік әдіс, пропорционалды бөлу әдісі, қатысты айырмашылық әдісі және т.б. 

      Детерминантталған талдауда жиі кездесетін факторлық  модельдердің келесідей түрлері  болады:

1. Аддитивті модель:

      Y = ∑ Xi = X1+ X2+X3+...+Xn

      Бұл нәтижелі көрсеткіш фкаторлық көрсткіштің  алгебралық сомасн көрсеткенде қолданылады.

2. Мультипликативтік модель:

      Y = ∏ Xi= X1*X2*X3*…*Xn

      Бұл модель нәтижелі көрсеткіш бірнеше  көрсеткішті тындатса қолданылады.

3. Қысқа модель:

      Y= X1/X2

      Нәтижелі  көрсеткіш бір факторлық көрсеткшті екінші көрсеткішке бөлу арқылы алынса, қолданылады.

4. Аралас модель:

      Y=a+b/c; Y=A/a+c; Y= a*b/c; Y= (a+b)c   т.с.с. 

      Шаруашылық  қызметті талдаудағы мультипликативті факторлық жүйені үлгілеу факторларды бөлу арқылы бастпқы факторлардың көбейтіндісі арқылы жүзеге асады. Мысалы, өнім өндірісі көлемінің құрылыу процессін зерттеу барысында мынадай детерминантталған модельді қолдануға болады:

        ВП = КР *ГВ;  ВП= КР*Д*ДВ;  ВП=КР*Д*П*СВ.

      Бұл модель мультипликативті факторлық  жүйенің нақты бастапқы түрін  және комплексті факторлық көбйтінділер арқылы кеңейтулерді көрсетеді. Нақтылау дәрежесі мне модель кеңейтулері зерттеу мақсатына тәуелді, сонымен қатар нақтылау мүмкіншіліктерінен және анықталған көрсеткіштерге тәуелді.

      Аддитивті факторлық жүйені анықтау үшін факторлық көрсеткіштерді құрама элементтердің біреуіне бөлу арқылы анықталады.

      Қысқа модель сыныбының өзгерісіне  келесілерді қолданады : ұзарту, формальдық ыдырату, кеңейтулер және қысқартулар.

      Формальдық  ыдырыу тәсілі бастапқы бір немесе бірнеше факторларды біркелкі көрсеткіштер сомасымен ауыстыр жолымен факторлық модельдің бөлімінің ұзаруы табылады.

      Кеңейту әдісі бір немесе бірнеше жаңа көрсеткіштерге алымымен бөлімін көбейту арқылы бастапқы факторлық модельдің кеңейтілуі қарастырылады.

      Қысқарту  тәсілі бөлшектің алымы мен бөлімін бірдей көрсеткішке бөлу арқылы жаңа факторлық модельді жасап шығаруды көрсетеді.

      Детеминирлық  талдауда факторлардың әсер етуін өлшеу  әдістері.

Тізбектік қойылым әдісі. Шаруашылық қызметті талдаудағы маңызды методологиялық сұрақтардың бірі жекелеген факторлардың нәтижелі көрсеткіштердің әсер етуінің көлемін анықтау. Детерминанттық талдауда келесі әдістер қолданылады: тізбектік, индекстік, абсолютті айырмашылық, пропорционалды бөлу, интегралдық әдіс. Алғашқы төрт әдістер элиминирлеу әдісіне негізделеді. Ол дегеніміз нәтижелі көрсеткіштердің біреуінен басқасы, көрсеткіштердің көлеміне әсер ететін барлық факторларды алып тастау, болдырмау, шығару. Бұл әдіс барлық факторлардың бір-біріне байланыссыз өзгеруінен шығады: басында біреуі өзгереді, қалғаны өзгеріссіз қалады, сосын өзгереді екеуі, содан үшеуі тағы басқа, қалғандары өзгеріссіз қалады. Бұл әрбір фактордың  зерттелетін көрсеткіштің көлеміне жекелеген әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Олардың ішінде көбіне универсалыд болып тізбектік әдіс болып табылады. Ол әртүрлі детерминирлық модельдерінде: адитивті, мультипликативті, қысқа және аралас(комбинирленген) факторлардың әсер етуін есептеу үшін қолданылады. Бұл әдіс есепті кезеңде нақты көрсеткішіне нәтижелі көрсеткіштің көлеміне әрбәр жеке факлорлық көрсеткіштің базистік көлемін біртіңдеп ауыстыру жолымен жекелеген фактордың нәтижелі көрсеткіштің көлемінің өзгернуіне әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатпен бірінші фактордың одан екінші үшінші және сол сияқты, басқалардың өзгермейтіні ескере отырып, нәтижелі көрсеткіштің шартты көлемін анықтайды. Сол немесе басқа факторлардың дәрежесінің өзгеруінің алдында және өзгеруінен кейін нәтижелі көрсеткіштң көлемінің салыстыруы барлық факторлардан біреуінен басқасы эминирлеуге және соңғы фактордың нәтижелі көосеткіштң өсуіне әсер етуне мүмкіндік береді.

      Индекстік әдістің маңызы мен мәні әртүрлі модельдер үшін бұл факторлар есептеу алгоритмі. Индекстік әдіс динамиканың қатысты көрсеткіштеріне, кеңстістік салыстыруына, жоспар орындалуына, олар нақты дәреженің көрсеткіші талданатын көрсеткіш есепті кезеңде оның дәрежесіне базистік кезеңде (не жоспарлы не басқа обьектіге). Агрегаттық индекстің көлемімен әртүрлі факторлардың мультипликативті және қысқа модельде нәтижелі көрсеткіштердің өзгеруіне әсерін байқауға болады.

     Абсолютті айырмалардың тәсілі. Тізбекті ауыстыру тәсіліндегідей, ол детерминирланатын талдауда нәтижелі көрсеткіш өсуіне факторлардың ықпал ету есебі үшін қолданады№ бірақ мультипликативті және аралас үлгіде тек қана : Ү=(а –в)*с және Ү=а*(в-с). Және оның қолдануы шектелген болса да. Бірақ өзінің қарапайымдалығының арқасында ол шаруашылық қызметті талдауда қолдана алады. Әсіресе егер негізгі мәліметтерде факторлық көрсеткіштер бойынша абсалютті ауытқулар бар болса, мына тәсіл нәтижелі қолданылады.  Оны қолданған кезде факторлардың ықпал ету мөлшері факторлардың одан оң жақтан орналасқан негізгі мөлшеріне зерттелетін фактор абсолютті өсуін және үлгіде одан сол жағында орналасқан нақты факторлық мөлшеріне көбейтумен есептейді.

     Қатысты айырмашылық тәсілі нәтижелі көрсеткіштің өсуіне факторлардың ықпалы өлшенеді тек мультипликативті модельде және қиыстырылған модельде қолданылады.Ү=(а-в)*с. ол тізбекті ауыстыруға қарағанда айқын жағдайда оны өте нәтижелі етеді. Ең алдымен бұл мына жағдайларға байланысты негізгі мәліметтерде алдын ала айқындалған факторлық көрсеткіштердің салыстырмалы аутқулар процент немесе коэфицент негізінде көрсетілсе. Бұл тәсілмен Ү=А*В*С мультипликативті модельге факторлардың  ықпал ету есебінің әдістемесі қарастырамыз.

     Пропоционалды бөлу тәсілінің қолдану аясы, және тағайындалу маңызды. Бұл тәсілмен ықпал ету есебінің алгоритмі және тәртібі. Кей жағдайларда нәтижелі көрсеткіштердің өсуіне фактордың ықпал ету мөлшерін анықтауда пропоционалды бөлу тәсілі қолдануы мүмкін.

      Шаруашылық  қызмет анализіндегі интегралды тәсілі. Элиминирования детерминировалық факторлық анализінің тәсілі ретінде кемшілікке ие. Факторлар бір-бірінен тәуелсіз өзгерегендіктен, оны қолдану барысында шығады. Шын мәнінде олар бірігіп өзгереді, бұл өзгерісінен нәтижелі көрсеткішінің қосымша өсім пайда болады, ал ол элиминирования тәсілімен фактордың біреуіне, дәлірек айтқанда соңғысына қосылады. Сол себептен нәтижелі көрсеткіштің өзгерісіне факторлар әсерінің мөлшері орынға байланысты өзгеріп отырады, детерминировалық модельде сол не басқа факторға байланысты қойылады.

      Шаруашылық қызмет анализіндегі логарифмирования тәсілі.  Логарифмирования тәсілі мультипликативті моделінің факторлар әсерін өлшеу үшін қолданады. Интегрированиядағы секілді модельдегі орналасу орнына тәуелді емес және интегралды тәсілмен салыстырғанда есебінің толық нақтылығының жоғарлылығын көрсетеді. Егер интегрирования кезінде факторлар әсерінен қосымша өсім олар арасында тең түрде үлестірілсе, онда логарифмирования көмегімен факторлардың біріккен қызметі бойынша нәтижесі әрбір фактор әсері нәтижелі көрсеткіштің уровеніне пропорционалды түрде үлестіріледі. Бұл оның артықшылығы, ал кемшілігі болып – қолдану аясындағы не сферасындағы шектеулілігі болып табылады.

      Интегралды  тәсілден өзгешілігі логарифмирования кезінде абсолютті көрсеткіш  өсімі емес, ал индекстерінің төмендеуі көрсетіледі.

      Берілген  факторлық модель бойынша факторлар  әсері есебінің әртүрлі тәсілмен алған нәтижелірді салыстырсақ, логарифмированияның артықшылығын байқауға болады. Дәлірек айтқанда, ол есептің дәлді нақтылығымен, есеп шығарудың оңайлығымен ерекшеленген.

      Детерминировалық  факторлық талдау және оны қолдану  сферасын қарастырайық, нәтижелерін  келесі матрица түрінде көрсетейік: 

      Детерминировалық  факторлық талдауды қолдану сферасын

 

2. Экономикалық талдаудың негідері

Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін, экономикалық талдау  ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.

       Мазмұны

1. Экономикалық талдау  және теориялық таным
2. Экономикалық талдау және экономикалық теория
3. Экономикалық талдау жүйелілігі мен кешенділігі

 

    Тақырып бойынша негізгі  ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау,  бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т.б.

      Экономикалық  талду басқару шешімдерін қабылдайтын  ғылыми база болып табылады. Оны  негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс пен тәуекелділік дәрежесіне  қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап, шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.

      Шаруашылық  субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін  қабылдау үшін қаржылық талдау қажет.

      Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді  зерттеуді талдаусыз жүргізу  мүмкін емес. «Талдау» терминінің өзі  гректің «analyzis» деген сөзінен  шыққан, аудармасында «бөлшектерге бөлемін» дегенді білдіреді. Демек, талдау шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың, құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға мүмкіндік береді.

           Мысалы, өнімнің өзіндік құнының  мәнін ұғу үшін оның тек  қандай элементтерден құралатынын  ғана емес, сондай-ақ әр шығын  бабы мөлшерінің неге байланыстылығын  білу керек. Өнімнің өзіндік  құнының құрылымы  мен оған әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.