Экономикалық өсу

   Кеңес жүйесінде кедейшіліктің ресми түрі болған жоқ, бірақ жағдайы нашар отбасылардың болғаны белгілі.Халыққа әлеуметтік ақша төлемдерін төлеу жұмыссыздардың қажеттілігін қанағаттандырады.

    Жалпы, КСРО бойынша 1975 жылы жұмысшылардың табысы 16% болды, ал колхозшылар арасында-39%, 1985 жылы-16,3% пен 27,6% болды.Халықтың жалпы санының 16-25%-ы әр түрлі бағалаулар бойынша кедейлер тобына жатты.

 

	75 сомнан төмен табысы  бар халық саны	КСРО аумағы бойынша  кедейлік үлесі
Ресей	5,0	23,3
Литва	2,3	0,2
Латвия	2,4	0,2
Эстония	1,9	0,1
Украина	6,0	9,8
Белоруссия	3,3	1,1
Молдова	11,8	1,6
Грузия	13,0	2,2
Армения	14,3	1,5
Әзірбайжан	33,6	7,5
Қазақстан	15,5	8,1
Қырғызстан	32,9	4,5
Тәжікстан	51,2	8,4
Түрікменстан	35,0	3,9
Өзбекстан	43,6	27,6
КСРО бойынша қорытынды	11,0	100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ТҰРҒЫНДАР САНЫН АРТТЫРУ

 

3.1Халық санының азаюы

 

    Кез келген мемлекеттің даму деңгейін анықтауда сол мемлекеттің табиғи байлықтары, жер асты ресурстары, ауыл шаруашылығына жарамды жер алқабының көлемі сияқты негізгі экономикалық көрсеткіштерімен қатар халқының жансаны мен өндірістік қабілеті, білім деңгейі мен денсаулығы да есепке алынады. Германия, Жапония, Корея сияқты дамыған өндірістік мемлекеттерге қарағанымызда адам ресурстарының табиғат ресурстарынан маңыздырақ екені аңғарылады. Қазақстан Республикасының соңғы жылдардағы тұрақты экономикалық даму қарқыны көңілді көншіткенімен, халықтың саны мен денсаулығы, туу мөлшері, табиғи өсуі және өлім мөлшері, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерінің қамсыздандырылу деңгейі сияқты көрсеткіштері әлде де жан түршіктірер жағдайда. Аталмыш проблемалардың негізінде әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, биологиялық себептердің болғаны белгілі.

  Алдымен еліміздегі демографиялық жағдайға шолу жасағанымыз жөн болар. Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық ЮНФПА қоры 1 тамыз 2001 жылы өткізген «Орта мерзімді ел бағдарламасы» бойынша Қазақстан 1990 жылдан бері қарай 1 миллион 470 мың адамынан айырылып, халықтың саны 2001 жылы 14 миллион 827 мың адамды құраған. 2001 жылы Қазақстан халқының табиғи өсуі небары 73 мың адам десек, осы өсу қарқыны бүгінгі деңгейде сақталса алдымыздағы 10 жылда бар-жоғы 700 мың адам жансанымызға қосылмақ. Халықтың санының азаюының көші-қон процесстеріне байланысты обекътивті себептерімен қоса туу мөлшерінің азайып, өлімнің көбеюі сияқты субъективті себептері де бар. Мәселен, 1991 жылы 1000 адамға 21,5 адам болған туу мөлшері 2001 жылы 15 адамға кеміген. Алайда, 1991 жылы 0,8 пайыз болған өлім мөлшері 2001 жылы 1 пайызға өскен. Туу мөлшері коэффицентінің азаюы қарттардың санының көбеюімен қатар аналар өлімінің күрт өсуімен де тікелей байланысты. Бұл Орталық Азия және Еуропа елдері бойынша ең жоғары көрсеткіш екенін атап кетуге мәжбүрмін. Елімізде 100 мың нәрестенің 61-і анасынан айырылып жатса, бұл көрсеткіш Өзбекстанда 20, Британияда 17 ғана. Еуропа Одағы бойынша орташа көрсеткіш – 15 ана. ҚР Денсаулықты сақтау министрлігінің мәліметі бойынша еліміздегі әйелдер денсаулығы индексі 20-ақ пайызды құрайды, кейбір аймақтарда бұл көрсеткіш 10 пайызға шейін төмендеуде. Әйелдердің 60 пайызы бала босану кезінде әртүрлі қиыншылықтарға душар болуда. Әдеттегі салмақпен туған балалардың мөлшері 35 пайыз, кей жерлерде 25 пайыз. Денсаулығы жақсы деуге жарайтын балалы әйелдердің мөлшері Республика бойынша небары 11,4 пайыз. Әр үшінші нәресте денсаулық ақаулықтарымен дүниеге келуде.

3.2 Халықтың табиғи  өсуіне кері әсерін тигізіп  отырған фактор.

 

    Халықтың табиғи өсуіне кері әсерін тигізіп отырған келесі фактор ауылдық аймақтардағы кедейлік проблемасы. Мұның салдарынан ең ауыр азапты зейнеткерлер мен мүгедектер, аналар мен балалар шегуде. Облыстардағы кедейлік көрсеткіштері де әр түрлі. Кедейлік кең таралған облыстарымыз – Оңтстік Қазақстан облысы – (55,5 пайыз), Павлодар облысы - (48 пайыз), Жамбыл облысы - (46 пайыз), Алматы облысы - (44 пайыз). Бұл халқымыздың тең жартысы кедей өмір кешуде деген сөз. Қалалардың жағдайы ауылға қарағанда бір сәрі жақсы. Мәселен, Алматыдағы кедейлік көрсеткіші 13,7 пайыз болса, Астанада – 15,1 пайыз. Жұмыссыздар армиясының 57 пайызын әйелдер құрайтының да ескерген жөн. Мемлекет есебінен қаржыландыру деңгейінің жетіспеуінен денсаулықты сақтау, әлеуметтік көмек және білім беру жүйесі зардап шегуде.

    Міне, осының бәрі де ұлан-байтақ территориясы бар Қазақстанның демографиялық проблемаларын дабыл қақтырарлық халге жеткізіп отырған факторлардың бастылары. Еліміздің болашағы, ішкі және сыртқы қауіпсіздігіміз, экономикалық динамикаларымыздың артуы тікелей халықтың санының өсуіне байланысты. Бүгінгі күні Қазақстан мемлекетінің алдында тұрған ең маңызды проблеманың демографиялық проблема екенін ерекше атап айтқым келеді. Сол себепті, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30 қазан 2001 жылғы №1380 «Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдарға арналған демографиялық даму Бағдарламасы» жөніндегі қаулысында көрсетілген кейбір мақсаттардың жүзеге асуына күмәнім бар деп айтуға мәжбүрмін. Мәселен, аталмыш қаулы бойынша Қазақстан халқының санын 2030 жылы 20 миллионға жеткізу көзделген. Алайда, Біріккен Ұлттар Ұйымы, Дүниежүзілік Банк және АҚШ Санақ Бюросының болжамы бойынша халқымыздың саны 2025 жылы 14,7 миллион, ал 2050 жылы небары 14 миллион болмақ. Орны келген соң халықтың санын екі есеге көбейту мерзімі туралы айтайын. Аталмыш ұйымдардың тәжірибесі бойынша жансанының өсуі 3 пайыз болған жағдайда халықтың саны 23 жылда, ал 2 пайыз болғанда 35 жылда екі есеге өседі екен. Мисалға, өсу мөлшері орташа 2,2 пайызға жеткен 25 миллион халқы бар Өзбекстанның жансаны халықаралық ұйымдардың болжамы бойынша 2025 жылы 34,1 миллион, ал 2050 жылы 40,4 миллионға жетпек. Біздің есебіміз бойынша Қазақстан халқының санын екі есеге өсіру үшін дегенде 140 жыл керек (қосымшадағы Кесте-1 қараңыз).

    Жоғарыда келтірілген деректер негізінде Қазақстанның демографиялық проблемаларын шешу үшін төмендегі ұсыныстар ескеріліп, тиісті заң актілері мен бағдарламаларға өзгертулер мен толықтырулар енгізілсе дұрыс болар еді:

    А. Халықтың санын ішкі адам ресурстары арқылы көбейту;

  1. Босанатын және босанған әйелдерге төленетін демалыс ақысын батыс елдеріндегі деңгейге жақындату (босанардан 3 ай бұрын және босанған соң 18 ай бойынша орташа жалақы мөлшерінде).

  2. Кейбір Еуропа елдерінде (мәселен, Германиядағыдай) босанған әйелдерге бір мәртелік көрімдік (сүйінші) ақысын төлеу.

  3. Босануға байланысты барлық медициналық қызметтерді мемлекет есебінен жасау.

  4. Туу мөлшерін көбейту үшін әр жанұядағы үшінші баланы мемлекет есебінен кәмелеттік жасқа дейін асырау, оқыту. 
  5. Көп балалы жанұяларға әлеуметтік және салықтық жеңілдіктерді беру. 
  6. Жер учаскелерін меншікке бергенде көп балалы жанұяларды ерекше ескеру.

  7. Ішкі миграциялық процесстерді реттеу арқылы халықтың бірнеше аймақта ғана шоғырланбауын қамтамасыз ету және ауыл мен қала тұрғындарының арақатынасын тұрақты өсуге ыңғайлы деңгейге келтіру. 
  8. Соңғы жылдары шырқау шегіне жеткен және қыздарымыз бен әйелдеріміздің ден саулығына, халықтың геноқорына үлкен зиян тигізіп отырған аборт індетінің алдын алу және азайту үшін қажетті шараларды қолдану.

  9. Халқымыздың геноқорының сапасын арттыру үшін әйелдеріміз бен қыздарымызды ауыр жұмыстардан босату және олардың денсаулыққа зиянсыз ортада істеуіне жағдай жасау.

  10. Көптеген мұсылман елдерінде қолданылып келе жатқан және ата-бабаларымыз ғасырлар бойы ұстанған дәстүрлі қазақ жанұясын жаңғырту – көп әйел алуға заңды түрде рұқсат ету. Көп некелі жанұялардағы әйелдер мен еркектің құқықтары мен бостандықтарын «Неке және отбасы туралы заң», «Азаматтық Кодекс» сияқты заң актілеріне өзгертулер енгізіп қамсыздандыру.

   Б. Халықтың санын сыртқы адам ресурстарын пайдалану арқылы көбейту.

   1. Шетелдердегі 5 миллионнан астам қандастарымыздың отандарына көшіп келуіне мемлекет және басқа ресурстар есебінен жағдай жасау.

   2. Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық Көші-қон Ұйымы сияқты ұйымдар мен қайырымдылық қорларынан қайтарымсыз қаржылай және заттай көмек алу. Мисалға, Халықаралық көші-қон ұйымының көшіп келген оралмандар мен босқындар үшін арнайы жәрдемақы беретінін айтсақ жеткілікті.

   В. Халықтың көбеюіне септігін тигізетін қосымша шаралар:

   1. Халықтың санын көбейту үшін алдымен экономикалық қиындықтар және саяси тұрақсыздық жылдарында көп балаға қарсы қалыптасқан психологиялық барьерді жоюымыз керек. Еліміздің келешегі мен қауіпсіздігінің халқымыздың санының өсуімен тікелей байланысты екенін халыққа түсіндіру керек.

   2. Баспасөзде, оқу бағдарламаларында көп балалы дәстүрлі қазақ жанұясын қызықтырушы шараларды жүзеге асыру. Мұндай шараларды халықтың өсімі кері кеткен немесе территориясы үлкен, бірақ халқының саны аз Голландия, Швеция, АҚШ, Канада, Австралия, Германия сияқты елдердің тұрақты түрде жүзеге асырып келе жатқаны белгілі.

 

                        ҚОРЫТЫНДЫ

 

  Соңғы жылдары экономиканың өсуі негізінен шикізат секторының дамуымен байланысты болды. Инвестициялардың көп бөлігі экономиканың шикізат салаларына жіберілді. Елдің жалпы экспортындағы мұнай мен газ конденсаты экспортының үлесі өсті.

  Қаржы ресурстарының едәуір ағыны жағдайында экспансивті бюджет саясаты орташа өсуі 2000 – 2007 жылдары жылына 9,5 %-ды құраған мемлекеттік тұтынудың өсуіне ықпал етті. Мемлекеттік тұтыну мен халықтың тұтыну шығыстарының кеңеюі инфляцияның өсуіне әсер етті. Сыртқы даму жағдайларының әсерін ескере отырып 2009 – 2013 жылдары экономика мынадай факторлардың әсерімен дамитын болады:

қолайлы инвестициялық  ахуалды, шикізат салалары мен экономиканың мемлекеттік секторында жоғары экономикалық белсенділікті сақтау (капиталдандырудың өсуі, жоғары рейтингтер, негізінен қымбат емес қарыздарға қол жеткізу есебінен мемлекеттік компанияларды нығайту) және 2009 жылдан бастап бұрын басталған ірі инвестициялық жобаларды іске асырудың белсенді фазасына өсу;

  Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап Сіздер мен біздер барлық қажыр-жігерімізді жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр.

 Біз экономикамыз бен мемлекеттігіміздің берік іргетасын қаладық. Енді бүгін Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық.

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. .С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық     теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
2. «Қазақстан – 2030» стратегиясы.
3. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика».
4. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.

7. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»

8. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2003ж.

9. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе -2002.

10. В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 1996ж.

11. Р.Елемесов, Е. Жатқанбаев, «Государство и рынок», Алматы, «Қаржы-қаражат», 1997ж.

12. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы «Инкар», «Тұлға», 1993ж.

13. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов, «Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы, 2001ж.

14. Б.Сабырбаев «Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі», Алматы «Қазақстан» 1993ж.

15. Н. К. Мамыров, «Менеджмент и рынок: Казахстанская модель», Алматы 1998ж.