Экономикалық өсу

     Негізінен алғанда  қазіргі кезде экономикалық өсудің үш түрлі моделі бар: кейнстік, неоклассикалық және тарихи-социологиялық. Енді осы аталған модельдерге  жеке-жеке тоқталарлық.

     Кейнстік  модель. Олар басқа ғылымдар сияқты, макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз етуде сұраным ролі ең негізгі орында болатынын мойындайды. Сұранымның шешуші элементтері — мультипликатор көмегі арқылы пайданы көбейте алатын инвестиция. Ал олардың өздері пайданың көбеюі нәтижесінде ғана болады. Өйткені, күрделі қаржы пайданы көбейту функциясын орындайды. Бірақта кейнсиандықтар өндіріс факторларының тиімділігін арттыру және олардың алмастыруға болатын позицияны ұстайтын неоклассиктерді жақтамайды.

     Домар моделі. Домар моделінің алғашқы  кейнстік модельден айырмашылығы, мұнда инвестиция тек табыс құрайтын фактор ғана емес, сонымен қатар ол жаңа қуат көзін табатын фактор да болып табылады. Сұраным және ұсыным балансының динамикасы Домар моделі бойынша жаңа қуат пен жаңа табыс құрайтын күрделі қаржы жұмсау динамикасымен анықталады. Демек, бұдан туындайтын негізгі міндет — инвестицияның динамикасы мен көлемін анықтау қажет болады. Домар бұл жүйені шешу үшін үш теңдікті ұсынды: ұсыным теңдігі, сұраным теңдігі және сұраным мен ұсыным теңдігінің қосындысы.

     Ұсыным  теңдігі: dx=I; мұндағы х-өндіріс өсімі; 1 – күрделі қаржы көлемі; 1:Х — күрделі қаржының орташа өнімділігі, 1:Х — өлшем бірлігі күрделі қаржы бірлігіне келетін алынған өнім өсімі. Осы теңдікте ғылыми-техникалық прогресс, жұмысқа қамту, табиғи ресурстар еске алынады.

     Сұраным теңдігі: М=d i/1, мұнда α — сақтау қорын жинауға орташа бейімделуі, мұның кері көрсеткіші мультипликатор өсімін анықтайды.  

    1.3. Экономикалық  өсу циклділік  - экономикалық даму  формасы    ретінде

      Циклділіктің  мәні. Көптеген ғалым-экономистер мысалы, Нобель сыйлығының лауреаты П.Самуэльсон, «Экономикс» оқулығының бірінші авторы В.Леонтьев және басқа да көптеген отандық ғалымдар циклділіктің экономикалық заңдылық екенін теріске шығарып, оның заңдылығын мойындамаған. Өйтсе де, өмірдің өз салтанаты бар. Циклділік көптеген зерттеулер нәтижесінде дәлелденіп, бірсыпыра оқулықтардан өз орнын алды.

      Циклділік – бұл ұлттық шаруашылықтың және тұтастай бүкіл дүниежүзілік шаруашылығы  қозғалысының жалпы формасы. Ол ұлттық шаруашылықтың әртүрлі элементтерінің бірқалыпты дамымауын көрсетеді. Сонымен қатар экономикалық прогрестің эволюциялық даму сатысынан революциялық даму сатысына ауысқанын көрсете алады. Циклділіктің өзіне тән ерекшеліктің бірі – оның қозғалысы дөңгелек шеңбер бойымен емес, спираль (шиыршық сым) түрінде жүреді. Сондықтанда циклділік – прогрессивті даму формасы болып табылады. Әр циклдің өз фазасы, өзіне ғана тән ұзақтылығы болады.

      Циклділік — бұл кем дегенде ұлттық экономика  масштабындағы бір макроэкономикалық  тепе-теңдіктен екіншісіне қарай  қозғалуы. Нақты практикада бұл нарық экономикасының өзін-өзі реттеудің бір тәсілі, соның ішінде оның салалық құрылымының өзгеруі. Мұнымен қатар циклділік ұлттық шаруашылыққа және бүкіл дүниежүзілік шаруашылықты тұтастай алғанда, оған мемлекеттің әсер етуін тез сезінгіш келеді.

      Экономикалық  циклдің негізгі түрлері. Экономикалық циклдің бірнеше түрлері бар, кейде оларды толқындар деп те атайды.

      Қоғамдық  өндірістің дамуындағы тепе-теңдіктің  бұзылуы экономиканың әртүрлі деңгейіндегі сұраным мен ұсынымның көптеген себептермен ұзақ уақыт бойына бұзылуының нәтижесінде болды.

      Экономиканың  тепе-теңдіктің бұзылуының үш негізгі  тобы бар.

      Ағымдық өзгерістер, олар сұраныс пен ұсыныстың  күнделікті, маусымдық өзгерістеріне  байланысты. Олар бірнеше сағат пен  күнмен (мысалы, тауар тасудағы үзіліс) бірнеше жылға созылуы мүмкін.

      Орташа  экономикалық циклдар. Ұзақтығы 8-12 жылға  жететін экономикалық белсенділіктің толқындық өзгерістері. Экономистер  оның себептерін әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, бір теория бұл жағдайда өндіріс құрал жабдықтарының ескіріп, жаңа құралдарға сұраныстың күрт өсуімен байланыстырады. Бұл күрт өскен сұранысқа ұсыныс бірден сәйкес келмейді.

     Ұзақтығы, кезеңдері және шапшандығы жағынан  бұл экономикалық циклдар әртүрлі. Бірақ олардың әрқайсысында төрт фаза болады. 

     Ұзақ  экономикалық циклдар. Бұл ұзақтығы 40-60 жылдық «ұзын толқындар». Технологиялық  дәуір алмасып, мамандардың мамандығын түбірімен ауыстыруын және тұтас  кәсіпорын, өндіріс ғимараттары, сондай-ақ құрылыстардың инфрақұрылымын өзгертуге  мәжбүр ететін жаңа ғылыми-техникалық түп негіздерге өтуге байланысты. «Ұзын толқындар» теориясы 1847 жылдан бастап зерттеле бастады. Ағылшын Ы. Кларк 1793 және 1847 жылдардағы дағдарыс араларындағы 54 жылдық үзіліске көп көңіл бөлді. Ол бұл кездейсоқ жағдай емес, объективті үзілістер екенін болжай білді.

     Циклдар теориясына К. Маркс елеулі үлес қосты. Ол өз талдауын қысқа толқынды даму процесіне, артық өндіру дағдарысына  ерекше мән берді.

     Ұзақ  экономикалық циклдар Ресей ғалымы М. Туган-Барановскийдің еңбегінде  кездестіруге болады. Циклды даму теориясы орыс ғалымдарының А. Гельфанд (Парвус) еңбегінен де табамыз. Ол циклды даму капитализмге тән болатынын дәлелдеуге тырысты.

     Кондратьевтің «ұзын толқындары» циклдық теориясын  жасауда Н. Д. Кондратьев ерекше роль атқарды. Оның еңбегінің аса маңыздылығының бір көрінісі «Ұзын толқындар» теориясын көптеген шетел оқымыстылары оның атымен атайды. Ол Петербург университетінің заң факультетін бітірген. Н. Д. Кондратьев 20-жылдардың өзінде ұзын толқын проблемасынан аса кең дискуссия ашқан. Оның 1928 жылы экономика институтының ғылыми советінің отырысында жасаған «Үлкен циклдар коньюктуралары» атты баяндамасы оны дүниежүзіне танымал етті. Кондратьевтің зерттеулері Еуропа елдерінің 100-150 жыл даму кезеңін қамтиды. Оның зерттеу объектісіне алынған көрсеткіштері: баға индексі, мемлекеттік қағаз, коньюктура, номинальды еңбекақы, сыртқы сауда айналымы, көмір алу, алтын, шойын балқыту және т.б. Кондратьев зерттеу нәтижесінде мынадай үлкен циклдарды бөліп көрсетті.

     ХХ  ғасырдың екінші жартысында ұзақ толқынды зерттеушілер қатары көбейе түсті.Олар: И. Шумпетер, С. кузней, К. Кларк, У. Митчел, П. Боккара, Д. Гордон, Т. Кучинский т.б. 1983, 1935, 1987, 1988 және 1992 ж. ұзақ толқын проблемасына арналған халықаралық симпозиум болды.   
 
 

        ІІ - тарау  Қазақстан  Республикасының  дамуының индустриялық-инновациялық  стратегиясы 

           2.1. Экономикалық  даму процесіндегі  кедергілер

      Үдемелі экономикалық өрлеудің жолдары шын  мәнінде барлық елдерге бірдей деуге  болады.

      1. Қолда бар табиғи ресурстардың қорын тиімді пайдалану. Бұл жұмыссыздар санын азайту ғана емес, сонымен бірге ресурстардың тиімді бөлінуіне ықпал жасайды.

      2. Өндірістік ресурстардың қоры  өсуі керек. Шикізаттар қоры  өндіріс құралдарын ұлғайтып, еңбек  пен алдыңғы қатарлы технологияны тиімді пайдалану арқылы қандай да болмасын экономикалық жүйе өнім өндіруді көтереді.

      Ал  кейбір елдер табысқа жетіп жатса, екіншілері кейін қалады. Оның басты  себебі материалдық және әлеуметтік-мәдени жағдайларға байланысты.

      Экономикалық даму жолындағы кездесетін кедергілерді талдауда мына факторларды тиімді пайдалануға тоқталық: 1) табиғи ресурстарды; 2) еңбек ресурстарын; 3) капитал ресурстарын; 4) озық технологияны. Осымен байланысты әлеуметтік, институционалдық және мәдени факторлардың негативті ролін қарайық. Ең соңында үкімет саясаты мен шет елдер көмегінің ықпалына талдау жасайық.

      Табиғи  ресурстар. Табиғи қазбалы ресурстардың жер бетіне бөлінуі бірдей емес. Бір елде жер асты байлығы мол болса,бір елдерде жоқ. Табиғи ресурстардың молдығынан байып отырған елдер бар. Мысалы, мұнай экспорттайтын Жақын Шығыс елдері: Сауд Аравиясы, Кувейт, Иран, Ирак т.б. Екінші жағынан ескертетін жағдай, бұл байлықтар көпшілік жағдайда шет елдердің ірі мемлекетаралық корпорациялардың игілігінде болады. Сондықтан алынған пайда шет елге кетеді. Мысалы, біздің Батыс Қазақстан облысындағы дүниежүзілік мәні бар Қарашығанақ газ-конденсат жер асты байлығы Бритшгаз, Аджип компанияларының билігінде. Оның пайдасының басым көпшілігі шет елге кетеді. Экономикалық артта қалған елдердің көпшілігі Орталық және Оңтүстік Америкада, Африкада, Үндістан жарты аралығында, Оңтүстік-Шығыс Азияда орналасқан. Ыстық, ылғалды климат өнімді еңбек етуге мүмкіндік бермейді, адамдар мен жануарлар және өсімдіктер арасында ауру кең тараған, ал арамшөп, зиянды шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа ауыл шаруашылығының жауы.

     Еңбек ресурстары. Еңбек ресурстары тұрғысынан қарағанда артта қалған елдерде:

1. халықтың тығыздылығы;
2. жұмыссыздықтың көптігі;
3. еңбек өнімділігінің төмендігі сияқты басты ерекшеліктері бар.

     Жұмыссыздық және жұмыс күшін жартылай пайдалану. Кедей елдерде жұмыссыздық, көпшілік экономистердің зерттеуі бойынша 15-20% шамасында болады дейді. Көпшілік елдерден жұмыс іздеп басқа елдерге  барып жұмыс істейді. Мысалы, Түркия елінен 1 миллионнан астам жұмысшылар Батыс Европа елдерінде жұмыс істейді.

     Ең  төмен еңбек өнімділігі. Бұл проблема артта қалған елдердің басты қасиеті. Жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдықпен  қарулануы өте төмен, көбіне қол  күші пайдаланылады. Ең басты проблема кәсіпкерлер аз, олар өз бетімен капитал жинап, тәуекел етіп өндіріс ұйымдастыра алмайды. Кәсіпкерлер табының жасақталуы оңдаған жылдарға созылады.

           Капитал жинау (қорлану). Көпшілік экономистердің пікірі бойынша  экономикалық өрлеудің ең басты факторы капитал жинау дейді. Бұл фактордың ролі мынада.

           1. Барлық экономикалық  артта қалған елдерде инвестициялық  тауарлар жетіспейді: өндірістік  құрылыстар, машиналар мен жабдықтар,  әлеуметтік инфрақұрылымдар. Өнімді  көп өндіру үшін, еңбек өнімділігі жоғары болуы керек, ал ол еңбектің өндірістік қорлармен қарулану деңгейімен байланысты.

     2. Инвестициялық тауардың өсуі  өңделген, егіске жарамды жердің  тапшылығымен байланысты. Егістікке  жарамды жердің аздығы өндірісті  интенсивті әдіспен жүргізуді талап етеді.

3. Капитал жинау, жалпы ұлттық өнім өндірудің қарқыны, халық санының өсу қарқынынан жоғары болса тұрғындар артық қаражаттарын жинауға ынталанады, яғни капитал жинау мүмкіндігі пайда болады.

          2.2. Дамыған нарықтық  экономикаға негізделген экономикалық өсу

      Біздің  салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің  белсенді рөліне және айтырлықтай шетел  инвестицияларын тартуға негізделген.

      Мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып, экономикаға  араласуының шектеулі болуы. Экономикалық реформалардың табысы мен олардың жекелеген учаскелерде тежелуі мемлекеттің рөлін қайта қарастыруды талап етеді.

      Орталықтағы және жергілікті жерлердегі өкімет экономикаға  араласудың барлық түрімен, дән себу, егін жинау және басқалармен айналысуды тоқтатуға тиіс. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Яғни, меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күресті реттеудің сенімді құралдарын құруға, фискальды және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, білім беруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау көзделіп отыр. 

      Инфляцияны  қолайлы деңгейде түсіре отырып, біз  стратегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге  бағыттаймыз. Бірақ экономикалық, тіпті  жалпы мемлекеттік стратегия  монетарлық саясатқа сай келмейді, сондықтан біз бүгін неғұрлым кең және бара-бар мүмкіндікке иеміз. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз.

      Ұзақ  мерзімді болашақтағы макротұрақтандыру  туралы әңгіме болғанда біз осы салада пайда болатын қауіпті болдырмауға  әзір болуға тиіспіз. Пайдалы қазбаларымызды игеруге және экономиканың жекелеген  секторларындағы үміт артып отырған  экспорттың ұлғаюы біздің валютамыздың бағамын едәуір қиындыққа ұшыратып, оны көтеріп жіберуі мүмкін. Ал мұның өзі басқа салаларды, ең алдымен экспорт және қайта өңдеуші салаларды «жоғалту» қаупін төндіреді.