Инновациялық инфрақұрылымның даму мен қалыптасу перспективалары

- жалпы пайдалану - зертханалық, өндiрiстік жабдығына қол жеткiзудi қамтамасыз ету;

- бiлiм беру қызметтер кешенi;

- технологиялар трансфертi;

- өкілдiк қызметтер (серiктестік байланыстар орнату).

        Қазiргi сәтте Қазақстанның инновациялық инфрақұрылымын мемлекеттiк бюджет (республикалық, жергiлiктi бюджеттер, мемлекет қатысатын ұйым қаражаты) қаражатының қатысуымен құрылған, сондай-ақ мемлекет құрған сервистік даму институттарының қатысуымен құрылған жұмыс iстеп тұрған субъектілер құрайды.   Қолданыстағы инфрақұрылым оның субъектілерiнiң арасындағы өзара әрекет етудiң қажетті деңгейiн қамтамасыз етпейдi және ҰИЖ-ға қатысушылардың қызметiнiң процесiне және өзара iс-әрекетiне қажеттi сервистердiң барлық тiзбесiн ұсынатын кешендiк ұйымдардың жүйесi болып табылмайды.

        Қазақстанда ұсынылған инновациялық инфрақұрылымның сапасы мен саны Қазақстанның инновациялық даму ерекшелiгiн, нақты алғанда мыналарды:

– инновациялық әлеуетке ие өңiрлердi аумақтық шоғырландыру және өңiрлердiң инновациялық инфрақұрылымды жеткiлiксiз қамтуы;

– қолдау инфрақұрылымын салалық та, өңiрлiк инновациялық даму процестер ретінде де құру қажеттілігін;

– Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуының бiрiншi кезеңiндегі, бiр өңiрде  инновациялық инфрақұрылым объектілерiнiң  көп санын қажет етпейтiн инновациялық бастамалардың салыстырмалы төменгi санын;

– шығындардың орындылық  қағидатының қажеттілiгiн және олардың  мемлекеттiк бюджеттiң мүмкiндiгiне сәйкестігін;

– инновациялық инфрақұрылым ұйымдарының олар жекелеген функцияларды қайталаумен болдырмау үшiн мейлiнше  оңтайлы нысандарын таңдауды;

– ҰИЖ-дың барлық элементтерi мен қатысушыларының  өзара iс-қимыл процестерiн ақпараттық қамтамасыз ету жүйесiнiң нақты  болмауын және оны құрудың аса  қажеттілiгiн қанағаттандырмайды.

Қаржылық  инфрақұрылым

Дамыған инновациялық жүйелерi бар барлық елдердегі инновациялық қызметтi қаржыландыру ағыны мынадай  компоненттерден қалыптасады:

- ҒЗТКЖ-ға мемлекеттік  гранттар жүйесi, олардың нәтижелерiн  патенттеу және басқа да мақсаттар;

- венчурлiк капитал;

- ҒЗТКЖ-ға арналған  корпоративтiк шығындар мен олардың  нәтижелерiн енгізу;

- жекелеген инвесторлардың  шығыстары.

Қазiргi уақытта Қазақстанның ҒЗТКЖ-ның қаржылық инфрақұрылымы  мына көздерден жүргiзiледi:

- Ғылым қорын қоса  алғанда, ғылыми зерттеулер бағдарламаларына  арналған республикалық бюджет  қаражаты;

- ұлттық компаниялар мен кәсiпорындардың қаражаты; 

- жеке инвесторлардың қаражаты;

- "Ұлттық инновациялық қор" АҚ-тың қаражаты;

- венчурлiк қорлардың қаражаты.

     ҒЗТКЖ-ды бюджеттік қаржыландыру республикалық бюджеттiң, Ғылым қорының қаражатынан жүзеге асырылады. Бұдан өзге, "Ұлттық инновациялық қор" АҚ-тың (бұдан әрi - ҰИҚ) (елдегі инновациялық белсенділікті жандандыру мақсатында 2003 жылы құрылған және басқалармен қатар "қорлар қорының" функциясын орындайтын мемлекеттiк даму институты) инвестицияларының бағыттарының бiрi қолданбалы ҒЗТКЖ-ды конкурстық негізде гаранттар беру жолымен қаржыландыру болып табылады.  Инновациялық жобаларды қаржыландыру құрылған мемлекеттiк даму институттары арқылы жүзеге асырылады.

      Мемлекеттiң күш салымы инновациялық процеске кәсiпкерлер мен жеке капиталдың қатысуынсыз жеткілікті түрде тиімді емес. Қазiргі кезде кәсіпкерлердің отандық ғылыми әзiрлемелердi iздестiруде, бағалауда және жылжытудағы қызығушылығының әлсiздiгі байқалып отыр.

     Венчурлік қорлар венчурлiк инвестициялаудың негізгі тетiгi болып табылады. Венчурлік инвестициялауды дамытудың бастапқы кезеңiнде қызметi инновацияларды құруға және/немесе коммерцияландыруға бағытталған жеке отандық және шетелдiк капиталды тарту мемлекеттiң тiкелей үлестік қатысуымен венчурлiк қорларды құру кезiнде мүмкiн болады. Венчурлік қорға инвестицияланатын мемлекеттiк қаражат бұл қорға кiретiн жеке инвесторлардың тәуекелдерiн төмендетедi. Венчурлiк индустрияны қалыптастырудың бастапқы кезеңiндегi мемлекеттiк жәрдемдесудiң мұндай нысаны барлық елдерде дерлiк өзiнiң тиiмділігін көрсеттi.

    Мемлекеттiң венчурлiк қорларды құруға қатысуы ҰИҚ арқылы жүзеге асырылады. ҰИҚ-тың инновациялық саясатының негiзгi бағыттарының бiрi құрылатын венчурлiк қордың жарғылық капиталына бақылаусыз қатысу (49%-ға дейiн) жолымен отандық және шетелдiк инвесторлармен бiрлесiп, венчурлiк қорлар құру болып табылады.

      Осы Бағдарлама қызметi компанияның/жобаның тiршiлiк ету кезеңiнiң бастапқы кезеңiне арналған инновацияларды құру және коммерцияландыруға бағытталған компаниядағы инвестицияларды венчурлiк инвестициялау ұғымын ғана шектейдi.

      Осыған байланысты осы Бағдарламада мынадай ұғымдар пайдаланылады:

Венчурлiк инвестициялау - идеяларды жаңа өнiмнiң тұсаукесер үлгiлерiн құруға және оның коммерциялық әлеуетiн бағалауға дейiн жеткiзуге байланысты қолданбалы ҒЗТКЖ-ның зерттеулерi (1); бастапқы сериялық өндiрiс және өнiмдi бiрiншi сату (2); өндiрiстi ерте ұлғайту және өнiмдi өткiзудiң жаңа рыноктарына шығу (3) кезеңдерiнде инновацияларды құруға және/немесе коммерцияландыруға бағытталған инвестициялау.

       Венчурлiк қор - венчурлiк инвестициялауды жүзеге асыру мақсатында заңды тұлға құрумен де, құрмай да жасақталған заңды және/немесе жеке тұлғалардың бiрiктiрiлген капиталы.

      Венчурлiк қордың компаниясын басқарушы (менеджер) - инвестициялардың объектiлерiн таңдау және бағалау, компаниялармен мәмiлелер жасасу, олардың қызметiн бақылау және олардан шығуды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi қамтитын венчурлiк қорды басқару үшiн жауапты заңды тұлға.

      Шығу - инвестордың оның иелігіндегi акциялардың пакетiн/қатысу үлесiн сатудағы венчурлiк инвестициялау процесiнiң аяқталған кезеңi.

      Венчурлiк инвестициялауды дамытудың бұл кезеңiнде мынадай сәттердi ескеру қажет:

– бүкіл әлемдегi венчурлiк қаржыландыру 2000-2001 жылғы  дағдарыстан кейiн стагнациялық кезеңдi бастан кешiрiп отыр, венчурлiк  қорларға қаражат тартудың көлемi Еуропада да, АҚШ-та да қысқарып жатыр, бұл Қазақстандағы  венчурлiк инвестицияларды тарту  жөнiндегi мiндеттердiң орындалуын қатты  қиындатады;

– дамыған елдердегi венчурлiк қор менеджерлерiнiң  басым көпшiлiгi инвестициялаудың географиясын дамыған елдерден тысқары ұлғайту  туралы мәселеге және жекелей алғанда  Қазақстандағы инвестициялау ұсыныстарына сақтана қарайды;

– барлық қор менеджерлерiн  бiрiншi кезекте елдегi венчурлiк кәсiпкерлiктi дамыту мәселесi және оны қолдау жүйесi қызықтырады. Егер елде идеялар мен  ғылыми-зерттеу ұжымдары түрiнде  емес, мемлекеттiк қолдау жүйесi бар  инновациялық менеджерлер мен кәсiпкерлер  жетекшілік ететiн тiркелген компаниялар  объектілерiне таңдау болмаса шетелдiк  қорлар елге келмейдi; 

– кейбiр басқарушы компаниялар бiрiншi қадам ретiнде жобаларды ғылыми-техникалық талдау, инвестициялау процесi, инвестициялар қоржынын әртараптандыру, тәуекелдердi бағалау, жобадан шығу әдiстемесi бойынша консалтингтiк қызметтердi, екiншi ынтымақтастықкезеңін (кем дегенде бiр жылдан кейiн) олар Қазақстанда олардың қатысуынсыз толықтырылатын венчурлiк қорларды басқару бойынша бiрлескен компаниялар құру туралы мәселенi қарауға дайын болады. Тек бiрлескен жұмыстың үшiншi кезеңiн ғана акционерлердiң алдына Қазақстандағы өз қорларының қаражатын тарту бойынша мәселе қоятын болады. Бұл жолдың болуы мiндеттi түрде деп ұғынылады және еуропа қор менеджерлерiнiң тәжiрибесiн, жұмыс технологиясын қабылдауға, оларға елдегi венчурлiк капиталға сұраныстың және инвестициялардың кiрiстiлiгінiң бар екенiн көрсетуге мүмкiндiк бередi; 

Қазақстан Республикасының  Индустриялық-инновациялық

дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы бойынша инновациялық инфрақұрылымды қарастыру

Стратегияның басты  мақсаты шикiзаттық бағыттан бас  тартуға ықпал ететiн экономика  салаларын әртараптандыру жолымен  елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық  экономикаға өту үшiн жағдай жасау  болып табылады.

      Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету  саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер  өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық  саясаттың басты нысанасы болып  табылады.

      Бәсекеге  түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық  кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын  өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң  өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға  сәйкес келуi керек және баға  бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы  тиiс.

      Экономиканың  шикiзаттық секторын дамыту Үкiметтiң  салалық және секторлық стратегиялары  бойынша жүзеге асырылады.

      Стратегияның  мiндеті:

      өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу  қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз  ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде  3 есе арттыру және ЖIӨ энергия  сыйымдылығын 2 есе төмендету;

      өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн  арттыру;

      кәсіпкерлiк  ахуалды, құрылымды қалыптастыру  және жеке секторды ынталандыратын  әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн  қоғамдық институттарды ұстау,  қосылған құнға барынша қол  жеткiзе отырып, нақты өндiрiстерде  қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi  игеру;

      ғылымды  көп қажет ететiн және жоғары  технологиялық экспортқа негiзделген  өндiрiстер құруды ынталандыру;

      елдiң  экспорттық әлеуетiн қосылған  құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң  мүддесiне қарай әртараптандыру;

      сапаның  әлемдiк стандарттарына көшу;

      дүниежүзiлiк  ғылыми-техникалық және инновациялық  процестерге қосылу арқылы әлемдiк  шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк  экономикаға ықпалдасуды үдету  болып табылады. Осы стратегия бойынша инновациялық инфрақұрылымның дамуы ретінде инновациялық қордың рольі зор болып табылады.

         Инновациялық қор тiптi дамыған елдердiң бәрiнде бiрдей толық дәрежесiнде бола бермейтiн нарықтық экономиканың еншiлес функциясын ынталандыруға тиiс. Бұл функция экономиканың ақпарат, электроника, биотехнологиялар және басқалары сияқты жоғары технологиялық салаларын құру мен дамыту үшiн ерекше маңызды. Осыған байланысты қор қызметiнiң басты мақсаты Қазақстан Республикасында инновациялық белсендiлiктiң артуына, жоғары технологиялы және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамытуға жәрдемдесу болуы тиiс.

      Инновациялық  қорды құру инновацияларды енгiзудiң  тиiмдi және нарықтық тетiктерiнiң  болмауына қатысты кеңес өкiметiнен  кейiнгi кеңiстiктiктiң барлық елдерiне  тән жүйелi проблеманы шешуi тиiс.

      Бұл  проблеманың екi жағы бар. Бiрiншiден,  бұл әзiрленген инновацияларды  енгiзудiң қажеттiлiгi. Екiншiден, жаңа  инновацияларды әзiрлеу үшiн қолданбалы  ғылыми зерттеулер мен тәжiрибелiк-конструкторлық  жұмыстарды қаржыландыру.

      Осы  проблеманы шешу үшiн Инновациялық  қордың негiзгi күш-жiгерi жеке  сектор тарапынан Қазақстандағы  венчурлiк қаржыландыруды ынталандыру  мен дамытуға және инновациялық  инфрақұрылымды құруға бағытталуы  тиiс. Инновациялық қор өз қызметiнiң  бастапқы кезеңiнде отандық және  шетелдiк серiктестермен бiрге  инновациялық жобаларды қаржыландыруды  жүзеге асыратын және венчурлiк  қорларды құратын болады.

      Инновациялық  қор отандық еншiлес капиталдың  құралуы және өсуi бойынша еншiлес  жобаларды қаржыландыру жөнiндегi қызметiн тоқтатып, өз белсендiлiгiн  инновациялық инфрақұрылымды нығайтуға  және қолданбалы ғылыми зерттеулердi  қаржыландыруға бағыттайтын болады.

      Қордың  негiзгi мiндеттерi:

      инновациялық  инфрақұрылым элементтерiн (технополистер  мен технопарктердi, ақпараттық-талдау  орталықтарын және т.б) құруға  қатысу;

      отандық  және әлемдiк деңгейдегi iрi еншiлес  инвесторлармен бiрлесiп еншілес  қорларды құру;

      құрылатын  және жұмыс істеп тұрған кәсiпорындардың  жарғылық капиталдарына жоғары  технологиялы және ғылымды көп  қажет ететiн өнiм өндiру, жаңа  технологияларды әзiрлеу мақсатында  қатысу;

      коммерциялық  тиiмдiлiгi мен экономиканы технологиялық  дамыту тұрғысынан әлеуеттi перспективалы  болып табылатын жаңа технологияларды,  тауарларды, қызмет көрсетулердi  жасауға бағытталған жекелеген  ғылыми зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық  жұмыстарды гранттар беру арқылы  қаржыландыру болып табылады.