Еңбекақының экономикалық мәні

 Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады. Еңбекақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және тағы да басқа төлемдер) ұйымдарда, кәсіпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын, разрядқа, біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді.

1993 жылдың 1-қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы кызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.

 Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап, басшылардан аяқталады, қызметкерлерінің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі.

 Еңбекақы төлеудің разрядтары

 Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд халық шаруашылығында жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге таратылады. 21 тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:

 ♦ 1-8 разрядтар бойынша — жұмысшыларға төлем;

 ♦ 6-15 разрядтар бойынша-сызықтық қызметкерлер;

 ♦ 4-11 разрядтар бойынша — орта білімді мамандар;

 ♦ 7-15 разрядтар бойынша-жоғары білімді мамандар

 ♦ 10-20 разрядтар бойынша — кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметтердің басшылары;

 ♦ 9-21 разрядтар бойынша — ғылыми қызметкерлер.

 Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі.

 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбекақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтік коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің еңбекақысындағы ара-қатынастардың мәтінін көрсетеді.

 Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі, разрядтардың саны және диапазон (ауқым) жатады.

 Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбекақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген. Еңбекақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің біліктілігі және еңбекақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.

 Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбекақыны реттеудің және жоспарлаудың сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:

 ■ Кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;

 ■ Кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;

 ■ Мамандыққа байланысты қызметкерлердің, арасындағы, облыстар, аймақтар арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;

 ■ Кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;

 ■ Байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.

 Кәсіпорындарды еңбекақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің^ нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге кабілеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.

 Еңбекақы төлеудің оңтайлы үйымдастырылуының мақсаты — кәсіпорынның шаруашылық қызметінің, нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбекақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету,^ яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту. <

 Көптегенқазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді үйымдастыруының негізіне мынадай басты қағидалар тиісті: ( tk Еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбекақыны жүзеге асыру; (

fk Кәсіпорынның салалық және аймақтың

 кажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің^ біліктілігіне байланысты еңбекакыны саралау; t^ Нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбекақының өсу қарқыны кезінде инфляциядан жоғарылап кетуі;

fk Еңбек өнімділігі өсу қарқынының орташа, еңбекақының өсу қарқынынан артып кетуі.

1.3. Қазақстан Республикасының- "Қазақстан '

 Республикасындағы еңбек туралы" Заңы.

 Қазақстан Республикасының "Қазақстан

 Республикасындағы еңбек туралы" Заңы 2000 жылдық 1 қаңтарынан бастап іске асырылған. Бүл заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің еңбектік арақатынастары нормативтік құқықтық актілермен және еңбек заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек шартымен, үжымдық шартпен реттеледі.

 Жеке еңбек шартының мазмұны

 Жеке еңбек шартында:

 Ъ Тараптардың реквизиттері: <

 Жұмыс беруші — заңды тұлғаның толық атауы және орналасқан жері, жұмыс беруші - заңды түлғаның құрылташ құжаттарының мемлекеттік тіркеу нөмірі мен уақыты;

 Жұмыс берушінің (оның өкілінің) тегі, есімі, әкесінің< аты (егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе) және қызметі, ал жұмыс беруші - жеке түлға болған жағдайда( оның түрақты түрғылықты жерінің мекен-жайы, басын куәландыратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні; (

 Қызметкердің есімі, әкесінің аты (егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе), жеке басын куәландыратын күжаттың атауы, нөмірі, берілген күні; әлеуметтік жеке кодының нөмірі (ӘЖК), салық төлеушінің тіркелу нөмірі (СТН); (

^ Еңбек міндеті (белгілі бір қызмет, мамандық кәсіп бойынша жұмыс); <

^ Жеке еңбек шартының мерзімі;

'Ъ Еңбек міндеттерін жүзеге асырубасталатын күн; (

^> Еңбек жағдайларының сипаттамалары,

 қызметкерлерге ауыр дене жұмысын немесе зиянды1 қауіпті жағдайлардажұмыс істегені үшін берілетін кепілдіктер мен өтемақылар; ‘

^ Жұмыс уақыты мен демалыс уақытының режимі; ^ Еңбекақы төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары; Ъ Жұмыс берушінің күкықтары мен міндеттері; Ъ Қызметкердің құқықтары мен міндеттері; ^> Жеке еңбек шартын өзгерту, бүзу және үзарту тәртібі; ^ өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі; Ъ тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі тиіс. Еңбекақы

=> Жұмыс беруші осы Заңға, жеке еңбек, үжымдық шарттарға сәйкес еңбеккердің еңбегіне ақы төлеуге міндетті.

=> Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде немесе еңбекке ақы төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектің жеке және/немесе үжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.

=> Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың ( саны мен сапасына, күрделілігіне қарай белгіленеді.

 Қызметкердің өндіріс тиімділігі мен жұмыс сапасына. арттыруға материалдык мүдделілігін күшейту үшін жыл ішіндегі жұмысының қорытындысы бойынша сыйлық, сыйақьц беру жүйесі және материалдық көтермелеудің басқа да нысандары ендірілуі мүмкін. ^

* ¥йымдарда еңбекке ақы төлеу жүйесіүжымдық шарттармен немесе жұмыс берушінің актілермен^ белгіленеді.

* Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен^ жұмыстардың белгілі бір түрлерінің күрделілігі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік^ анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анқтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды белгілі бір^ күрделі жұмысқа жатқызуды және қызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс берушц жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығының және қызметшілер^ лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізеді. !

 Еңбекақының мөлшері

 Еңбекақының мөлшерін жұмыс беруші дербес белгілейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген ең төмен жалақы мөлшерінен кем болмауы керек.

 Қызметтерді қоса атқару (қызмет көрсету аймақтарын кеңейту) және жұмыста уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін орындау кезіндегі жалақы: (

*к Белгілі бір үйымда өзінің жеке еңбек шартымен келісілген негізгі жұмысымен қатар өзінің негізгіі жұмысынан босатылмастан басқа қызмет немесе уақытша болмаған қызметкердің міндеті бойынша қосымша жұмысты орындайтын қызметкерлерге 1 қосымша ақы төленеді.

 ■& Қызметтерді қоса атқарғаны (қызмет көрсету

1 аймақтарын кеңейткені) немесе жұмысты уақытша

 болмаған қызметкердің міндеттерін орындағаны үшін

 қосымша ақылардың мөлшерін қызметкермен келісім

 бойынша жұмыс беруіііі белгілейді.

 Мерзімнен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға ақы төлеу. Түнгі уақыттағы еңбекке ақы төлеу:

 О Мерзімнен тыс  жұмысқа ақы бір жарым есе мөлшерінен кем төленбейді.

 О Мереке және демалыс күндеріндегі еңбекақы екі еседен төмен болмайтын мөлшерде төленеді.

 О Мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға төленетін өтемақы қызметкердің тілегі бойынша қосымша демалыс күнімен ауыстырылуы мүмкін.

 О Түнгі уақыттағы жұмыстың әрбір сағатына ақы бір жарым есе мөлшерінен кем төленбейді.

 Бос түрып қалған уақытқа ақы төлеу:

 ‘Ү1 Жұмыстың бос түрып қалған уақытына ақы төлеудің тәртібі мен талаптары жеке еңбек немесе үжымдық шарттармен белгіленеді.

 °ұ° Қызметкердің кінәсінен бос түрып қалған уақытқа ақы төленбеуге тиіс.

 Еңбекақы төлеу мерзімдері:

 і® Еңбекақы бір айда кем дегенде бір рет төленуі тиіс. Еңбекақыны төлеу күндері жеке еңбек, үжымдық шарттарда қарастырылады. (

 і@ Еңбекақы^ төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келген жағдайда, оны төлеу олардың^ қарсаңында жүргізіледі.

^® Жұмыс берушінің кінәсінен еңбекақы, ал қызметкерлермен жеке еңбек шарты бүзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген кезде жұмыс беруші қызметкерлерге берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі міндеттемелерді орындау күніне Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша белгіленеді және жүргізілуге тиіс болған күннен кейінгі уақыттан бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін есептеліп төленген күнмен аяқталады.

 і® Жеке еңбек шарты бүзылған жағдайда

 қызметкерлерге тиесілі барлық сомаларды төлеу жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.

2.1. Еңбекақы төлемінің жүйесі мен нысаны.

 Еңбекақының жүйелері және нысандары өз алдына еңбектің нәтижесін қамтып, көрсететін, сандық және сапалық көрсеткіштер жиынтығының көмегімен жұмсалған, еңбектің санына және сапасына тәуелді еңбекақы мөлшерінің бекітілу тәсілдерін көрсетеді.

 

Мақсаттың ішінен басты нәрсе болып еңбек өлшемі мен еңбекақы өлшемі арасындағы дүрыс арақатынасты қамтамасыз ету, сонымен қатар тиімді еңбекте жұмысшылардың мүдделерін көтеру болып табылады.

 Әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда еңбекақының көп тараған екі нысаны: кесімді және мерзімдік.

 Еңбекақы төлеудің кесімді немесе мерзімді нысанын таңдау бірнеше факторларға тәуелді:

V Қолданылатын жабдықтың сипатына;

V Технологиялық процестің ерекшелігіне;

V Еңбекті және өндірісті үйымдастыруға;

V Материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;

V өнім сапасына қойылатын талаптарға байланысты. Мерзімді еңбекақы — қызметкерлерге белгіленген,

 тарифтік ставка бойынша  есептелген немесе атқарылған жұмыстың нақты көлеміне қарай берілетін төлем. і

 Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет иесінің айлығын белгіленген кезде еңбекақының минималды деңгейін дәне бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбекақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді.

 Мерзімдік ақы төлеу — қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген уақытына сәйкес, олардың біліктілігі мен еңбек жағдайын ескере отырып ақы төлеу.

 Мерзімді ақы төлеу нысаны, әдетте, мына жағдайларда қолданылады:

 ® егер жұмысшы өнім өндіруді арттыру процесіне тікелей араласа алмай, ең алдымен машинаның, аппараттың, агрегаттың өнімділігін анықтаса; ф егер кесімді бағалауды белгілеу үшін қажетті

 өндірудің сандық көрсеткіштері болмаса; ф еңбек нормаларын уақытында қолдану дүрыс жолға

 қойылған болса.

 Мерзімдік ақы төлеу нысанын іске асыруда мына жағдайлар тиімді:

 © өнімнің жоғары сапалығын қамтамасыз ететін және еңбек — жұмыстың негізгі көрсеткіші болып табылатын учаске мен жұмыс орындарында; © қызмет көрсетуді жабдықтау жөніндегі жұмыстың

 уақытында орындалуы; © фрғақты-реттеу жүзеге асырылса, конвейерлік

 желілерде;

 © еңбекті есепке алу мен нормалауда көп шығында1 талап ететін немесе экономикалық жағынан тиімсіз ‘ жұмыстарда, сонымен қатар қызметкерлердің

 еңбегіне дәл нормалау берілмейтін жерлерде; 1 © ресми нормалау мен олардың нәтижесін есептеу

 жұмыстарында.

 Еңбекке мерзімдік ақы төлеу мына екі бағытта жүргізіледі:

& жай мерзімді; ( & мерзімді-сыйлықтық.

 Жай мерзімді еңбекақыны (ЕАЖМ) анықтаудың үлгісі:

 ЕАжм=тхТ

 Мүндағы: ,

 ЕАЖМ — жай мерзімді  еңбекакы; т — кызметкерлердің разрядына сәйкес сағаттыю

(күндік) тариф ставкасы, тг; Т — өндіріс барысында нақты аткарылғаны, (сағат,{

 күн).

 Мерзімді-сыйлықтық еңбекакы (ЕАМС) былайша1 анықталады:

P+kn ‘

EAMC=mxT( I +———-)

100

 Мүндағы: ,

 ЕАМС — мерзімді-сыйльщтьщ  еңбекакы; Р — белгіленген көрсеткіштері орындалғаны ушш< тарифтік ставкаға және сыйльщ беру шарттарына карай сыйақы мөлшері; ■ і

k — белгіленген көрсеткіштердің асыра орындалғанына және сыйлық беру шарттарынын} әркайсысына пайызға шаққанда сыйлық мөлшері. Кесімді еңбекақы — қызметкерлердің еңбегіне, олардың' белгіленген сапада өндірген өнімінің көлеміне қарай ақы төлеу, ол орындалған жұмыстарнемесе дайындалған ^өнімдердің жекелеген түрлеріне алдын-ала белгіленген баға бойынша есептеледі. , Кесімді еңбекақы төлеудің мақсаты: