Еңбек нарығы: Қазақстанда қалыптасуы: ерекшеліктері мен мәселелері

1. Еңбек рыногының белгілі бір элементтерін реттеу мемлекттік әсер ету шараларының бағыттылығы. Оның маңызды элеметтері жұмыс күшінің ұсынысы, жүмыс күшіне сұраныс және оның бағасы - еңбекақы болып табылады. Осыған сәйкес ұсыныс пен сұраныстың шамасы мен қүрылымына және еңбекақыны реттеуге ықпал ететін шараларды бөліп көрсетуге болады. Еңбек ұсынысын ынталандыруға бағытталған бағдарламалар бірінші кезекте кәсіби және территориялық мобильділікті жоғарылату жөніндегі шаралардан тұрады. Еңбекке сұранысты ұлғайтуды жұмысбастылық деңгейін сақтау немесе оны жоғарылату үшін субсидиялар беру арқылы да, қоғамдық жұмыстар және бағытталған шаралар арқылы да жүзеге асыруға болады.

2. Шаралар сипаты. Шаралар экономикалық, әкімшілік, ұйымдық болып бөлінеді, бірақ аралас сипаттағы шаралар да болуы мүмкін. Мысалы, көп жағдайда жұмысбастылық облысындағы әкімшілік талаптар жұмыскерлер немесе жұмыс берушілер тарапынан кері реакцяны бәсеңдету үшін экономикалық шаралармен ілесе жүреді. 
3. Әсер ету тәсілдерінің тікелей және жанама түрлерін бөліп көрсетуге болады. Мүнда экономикалық реттеушілер ролі жоғары. Тікелей әсер ету шаралары (мақсатты қаржыландыру, аймақтық және мақсатты бағдарламалар) арқылы дгг, жанама реттеушілер (бюджеттік-салықтық, ақша-несие саясаттары) арқылы да экономикаға ықпал ету еңбек рыногындағы жағдайдың өзгеруіне әкеп соғуы мүмкін. 
4. Шаралар мазмүны: ынталандыру және шектеу. Ынталандыру шаралары еңбек рыногындағы жағдайды жақсартуға бағытталған қызметті қолдау үшін қолданылады. Шектеу шаралары, керісінше жұмысбастылық саласындағы жағдайды нашарлататын қызметті шектеуге арналған.

5. Халық топтарының құрылымындағы ықпал ету объектісі. Шаралар мұндай топтардың барлығы немесе тек олардың бір бөлігін ғана қамтитынына қарай олар жалпы және арнайы болып бөлінеді.

6. Қаржыландыру көздері белгісі бойынша мемлекеттік реттеу шараларының төрт тобын ажыратуға болады: республикалық бюджет, жергілікті бюджет, кәсіпорын қаржыларынан,аралас қаржыландыру. 
Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты болжау. Оңтүстік Қазақстан облысының жұмыспен қатуды үйлестіру жәнә 
әлеуметтік бағдарлмалар департаментінің болжамы боиынша 2006-2008 
жылдары жүмыс істеп келушілер саны 65,1 мың адам болады., оның 
жартысына жуығы жұмыспен қамтылады. Осының негізінде халықты 
жұмыспен қамтудың деңгеиі көтеріледі және еңбек рыногындағы жағдай 
жақсарады. 
Алдын-ала болжам бойынша 2006-2008 жылдары облысымызға бекітілген квота шегінде шамамен 5325 отбасы келеді деп күтілуде. 
Мүгедектердің кәсіби оңалтылу жағдайын жақсарту, олардың орта және 
кәсіби білімдерін, кәсіби даярлығы мен қайта даярлығын,өзін-өзі 
жұмыспен қамтылуы мен жұмысқа орналасуын жетілдіруді  
көздейді.Оларды еркін еңбек рыногына ендіру үшін қосымша шаралар қабылданады , нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын құру арқылы мақсатты жұмысқа орналастыру ұйымдастырылады. 
Оңтүстік Қазақстан облысында тоқыма кластерін дамыту үшін, «Оңтүстік» арнайы экономикалық аймағының ашылуына байланысты, құрылымдық-техникалық қайта құруларға сәйкес жұмыспен қамтудың құрылымы өзгереді, өнеркәсіп саясатында импорт алмасуға, өндірісті диверсификациялау мен жаңа жұмыс орындарын ашуға бағытталған басымдықтарды таңдап алуға жағдай туады. 
Экономиканың құрылымдық қайта құрылуы жұмыс күшіне сұраныстың және оның кәсіби-біліктілігі құрамының өзгеруіне әкеледі. Бос жұмыс орындары құрылымында жоғары-техникалық, білікті мамандарға сұраныс артады. 
Агроөнеркәсіп кешенін дамыту бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығы мамандарына сұраныс артырады.Нарықтық инфроқүрылым тұрмыстық және халыққа сервистік қызмет көрсету, құрылыс,көлік байланыс ұйымдарының қызметкерлеріне және мектептегі білім берушілерге тұрақты сұраныс болжамдануда. 
Экономианың білікті кадрларға деген қажеттілігі басқару және әкімшілік-өндірістік қамтамасыз ету саласындағы басшылармен мамандарға тұрақты сұраныспен сипатталатын. 
Агроөнеркәсіп кешенінің, өнеркәсіп, көлік, құрылыс, байланыс кәсіпорындарының шаруашылық қызметінің менеджмент және талдау жасау саласындағы мамандарға деген сұраныс өседі деп күтілуде. 
Қоғамда ақпараттандару процесінің дамуына байланысты компютерлік технология мен техникалық орындаушы мамандарға сұраныс артады. 
Жұмыс күшіне сұраныс пен үсыныс болжамдарын ескере отырып облыс халқын жұмыс пен қамтуға көмектесу жөнінде іс-шаралар жасалынды, оларды жергілікті бюджеттерден қаржыландыру қарастырылу отыр. 
Қажетті ресурстар мен қаржыландыру көздері 
Халықты жұмыспен қамту іс-шараларын жүзеге асруға аудан, қала 
бюджетерне барлығы 913,0 мн.теңге қаралып отыр, Оның ішінде 2006жылы 
-255,8млн . теңге ,2007жылы-31671 млн. Теңге 2008жылы З41.млн.теңге  
Жұмыспен қамтылған халықты әлеуметтік қолдауды қамтамассыз ету. Ұйымдастырылған мемлекеттік әлеуметтік қолдау жүйесінде жұмыспен қамтылған халықты әлеуметтік қолдау "Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформараларды онан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасының" (міндетті аударымдар). Екінші деңгейі бойынша екі бағытпен өрбейді; Жұмыс істеушілерге мемлекетіміздегі ең төменгі кепілдік жалақы жұмысының күрделілігіне қарай төлеу және жинақтаушы зейнетақы және әлеуметтік қамсыздандыру қорларына міндетті және ерікті жарналар аудару, ондағы қаражат зейеткерлік жасқа жеткееде, қатерлі топқа жататындарға жәрдем көрсетуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының  еңбек нарығының мониторингі және жұмыс бастылығының бағалау методологиясы

Қазақстан нарығына білгір мамандар жетіспейді. Ал жас мамандарды оқытып даярлау өте қиын әрі бірден алып кетуі де екіталай. Сондықтан  көптеген жұмыс берушілер хэдхантерлердің  көмегіне жүгінеді. Хэдхантинг - сөзі қазақшаға  аударғанда білгір мамандарды қағып  әкетушілер немесе басмерген деп  те аталады. Батыс елдерінде кеңінен  тараған бұл кәсіп біздің елде де қанатын жая бастады. Солардың бірі -"Пюпл ю нид" агенттігі. Ашылғанына бір жылдан асқан агенттік жұмыс  берушілерге кәсіби мамандар дайындап берумен қатар жалақысы жоғары қызметтерге  орналастыруға тырысады. Ал бағы жанып, жұмысқа сәтімен орналасқан адамдардың жалақысының 30 пайызын агенттік иемденеді.

1991 ж. желтоқсан айында  Халықтың жұмыс бастылық туралы  Қазақстан Республикасының Заңы  қабылданды. 1992ж. шілде айында  бүл заңның күшіне енуіннен  кейін Қазақстан Республикасының  Еңбек Министрлігінің жұмыс бастылық басқармасы құрылды, осымен қатар облыстық және мемлекеттік халықты жұмыспен қамту қызметтері құрылды. Осыдан бастап біздің республикада еңбек нарықтың тереңдетіп зерттеу басталды.

Еңбек нарығын жан-жақты  комплексті бағалау үшін, оның мониторинг жүйесі құрылды,дәлірек айтқанда, оны зерттеу, бағалау, бақылау. Мониторинг жүйесі, сонымен қатар, бөлшекті еңбек нарығын зерттейді, атап айтқанда:

жастар еңбек нарығы;

әйелдер еңбек нарығы;

кәсіби еңбек нарығы;

ақпараттық қамтамасыз ету  нарығана бөлінеді.

Республикалық және оның өңірлер  еңбек нарықтарына макроэкономикалық  және жеке көрсеткіштер жүйесі бағалау негізіне салынған. Бұл жүйенің мақсаты- экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және басқа факторлар кешенін сандық сипаттамаларын есептегендегі байланысын зерттеу. Осы факторларды жинағанда өндірістің соңғы қорытындысында көрінеді, қоғамдық жалпы өнім ішкі жалпы өнім, ұлттық жалпы өнім және ұлттық табыс көлемінде көрсетілген.

Интегралды көрсеткіш  ретінде еңбек нарығының жағдайын сипаттайтын ұлттық табыс пайдаланылады:

Ттр = ҰТ/ЕР

Tmp-еңбек ресурстарды пайдалану тиімділігі; ¥Т-ұлттық табыс, теңге. ЕР-еңбекті ресурстар саны, адамдар;

Жұмыс бастылықты талдау мен  бағалау үшін халықтың экомикалық белсенділік  дәрежесін, жұмыс күшінің тиімділігін, еңбек процесінің құруын сипаттайтын  көрсеткіштермен толтыру қажет. «Халықтың экономикалық         белсенділік         дэрежесінің»                  көрсеткіші:

Хэ=(ЭБТ/ЖІАХ)* 100%

Хэ - жұмыс істей алатын жастағы халықтың экономикалық белсенділік  дэрежесі;

ЭБТ - экономикалы белсенді жұмыс істей алатын халық, адамдар; ЖІАХ - Жұмыс істей алатын халық, адамдар.

Экономикалы белсенді халық  дегеніміз, Халықаралық Еңбек Үйымының стандартына сәйкес ол өз еңбегін  материалдық құнылықпен қызметке өңдеп  ұсынатын бір мезгіл ішінде статистикалық  зерттеу және жұмыс істеп жүрген және бос адамдарды қосады.

Қазақстан Республикасындағы  жұмыссыздық проблемасын шешу және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік  саясаты

Жұмыспен қамту және табысты  болу адамдардың тамақтануына, денсаулығына, біліміне, халықтың қайта өндіруіне  және т.б. өмірді толық қалыптастыруға әсер етеді. Аз табыс табатындар уақыт  өте кедейшілікке тап болады, кедей  болатын қауіп - қатер тобы бірінші кезекте ұзақ уақыт жұмыс істемегендер құрайды. Жүмыссыздық және кедейшілік қатар жүреді.

Қазақстанда жұмыссыздық  санын қысқарту үшін, Үкімет не істеуі қажет? Кедейшілікті төмендетуге бағытталған  Үкіметтің алғашқы бағдарламалық  құжаты 2002 жылы 3 маусымда Үкімет бекіткен. 2000 -2002 жылдарға арналған жұмыссыздық  пен кедейшілікке қарсы күрес  жөніндегі бағдарлама болып табылады. Белсенді саяси жұмыспен қамтуды  жүзеге асыру арқылы жұмыссыздық  деңгейін төмендету — осы бағдарламаның  ең негізгі мақсаты.

Қазақстанда кімдер жұмыссыз болып қалады? Жүмыссыздардың санын 30-40 арасындағы адамдар құрайды. Бұл жастағылардың еңбекке жарамды кезі. Жұмыссыздардың 29 пайызы 16-дан 29-жасқа дейінгі жастар. Жүмыссыздықтың жоғарғы пайызы мұнай шығаратын Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында.

Елде жұмыссыздықты қысқарту үшін кәсіпкерге әрбір жаңа орын үшін көтермелеу механизмі құрылу қажет. Өкінішке орай, қазіргі уақытта жаңа жұмыс орындары үшін жұмыс берушілерді (кәсіпкерлерді) ынталандыру әлі қолға алынбаған. Үкімет енді ғана "жұмыс берушілердің жұмыс орнын құру мүмкіндігіне талдау жүргізу,сонымен бірге әлеуметтік- әлсіз санаты үшін, атап

айтқанда қосымша жұмыспен қамтуды құру үшін салық ауыртпалығын төмендетуді" ұсынады.

Республикада экономикалық белсенді халық 7,8 мың адамды құрайды. 4 млн. адам жалданып жұмыс істейді. Тағы да 3 млн. адам жеке кәсіппен айналысады. Қалған 0,8 млн. адам - жұмыссыздар! Белсенді халықтың жалпы экономикалық саны 10,3 пайызды құрайды. Қазақстан Республикасы халқының саны өздеріңіз білетіндей 15 млн. адамды құрайды.

Жоғарғы оқу орындарын  бітірушілерді жұмысқа орналастыруда  тағы бір маңызды мәселе - жоғарғы білімнің сапасы! Жұмыс берушілер кірушілердің қандай жоғарғы оқу орындарынан өз кәсіпорында ғана қызметкерлерді жұмысқа шақыру қолайлы екендігін,олардан толыққанды маман шығатындығын алдын — ала біліп отыру маңызды. Жоғарғы оқу орнын бітірген түлек мамандығы бойынша жоғарғы деңгейдегі дайындығы, білімі, икемі, жұмыс істеу қабілеті алған дипломында белгіленуі қажет.

Бизнес мамандығы туралы әңгіме болғанда өзекті проблема мамандарды сапалы даярлау. Нарық жағдайында жұмыс берушілердің кірісі бірінші кезекке кәсіпорын менеджерлерінің дайындығы, қабілеті жоғары шеберлігіне байланысты. Бұл жерде бизнес білімін алған жас мамандар арасындағы жұмыссыздықпен тікелей байланысты.

2008-2010жылғы жұмыспен қамту бойынша жедел статистикалық көрсеткіштер

www.stat.kz/digital/stat_trud/default

2010жылдың шілде  айындағы Қазақстандағы еңбек  күшінің көрсеткіші

www.stat.kz/digital/stat_trud/default