Бухгалтерлік құжаттар

      Қаржылық  есептер өзара байланысты, өйткені  олар шаруашылық өмірдің бірдей фактілерін бейнелейді.

      Түсініктеме жазбада (пояснительная записка) пайдаланушыларға қаржылық есеп баптары жөніндеғі қосымша мәліметтер болады.

 

      

      Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есеп беру. «Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің негізгі мақсаттары белгіленді;

1. субъектінің, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғаларды шаруашылық қызмет жайлы толық және күмәнсіз сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету;
2. субъектінің шаруашыльщ іс-әрекетін жүзеге асыруда ҚР заңдарын сақтауын бақылау үшін мемлекеттік органдарға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету.

      Қойылған  міндеттерді орындау үшін қаржылық есеп беру негізгі принциптерге (есептеу мен үздіксіз қызмет) және саналық сипаттамаларға (негізгілері - түсініктілігі, орындылығы, сенімділігі және салыстармалылығы) сәйкес жасалады.

      Кезеңдік  қаржылық есеп беру субъект жөніндегі бухгалтерлік ақпаратты топтастырудың негізгі құралы болып табылады.

      Элементтер - қаржылық есептерге кіруге тиісті баптар тобы. Қаржылық есеп берудің тұжырымдамасы 7 элемент (активтер, міндеттемелер, капитал (таза активтер (ф. №1), кірістер, шығыстар, пайда, шығындар, зияндар (ф. №2)) белгілейді. Олар ұсынылатын қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға пайдалы ақпарат беретін бөлінбес қасиеттері (атрибуттары) болып табылады.

      Қазақстан Республикасындағы  бухгалтерлік есептің  стандартгарына сай  мынадай принциптер қабылданған:

      Есептеулер. Табыс алынған, ал шығындар жұмсалған с»тінде есепке алынады, зияндар, операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік есепте көрсетіледі ж»не қатысты кезеңнің қаржылық есебіне кіреді. Осы принципі бойынша құрылған, қаржылық есеп беру өткен операциялар мен басқадай оқиғалар туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, ол ақшалай қаражат алынған немесе төленген кезде емес, экономикалық шешім қабылдау кезінде пай-даланушылар үшін өте маңызды.

      Үздіксіз  қызмет. Субъект өзінің іс-қызметін белгісіз уақыт кезеңі бойы жалғастырады және оның жақын болашақта таратылатын ниеті жоқ немесе қажеті жоқ, немесе ол қызметінін ауқымын елеулі түрде қысқартпақ емес деп шамаланады.

      Қаржылық  есеп берудің негізгі  саналық сипаттамалары:

      Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде ұсынылған ақпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.

      Орындылық. Пайдаланушыға өткен, қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерғе ықпал ету.

      Ақпараттың  орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды. Ақпарат еғер оны қалдыру немесе дұрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.

      Сенімділік. Ақпаратта елеулі қателер мен бұрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған шынайы деп сенуіне болады.

 

      

      Шынайы  көрсету. Сенімділікті қамтамасыз ету  үшін қаржылық жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.

      Мяннің формадан артықшылығы. Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек заңдық формамен ғана емес, оның мәні мен экономикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.

      Бейтараптылық. Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпарат нейтралды, яғни күні бүрын теріс түсінікте болмауы керек.

      Байқампаздық (осмотрительность). Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге пікір қалыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін ұстау.

      Толықтылық. Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақпарат толық болуы тиіс.

      Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат пайдалы және мазмұнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс. Пайдаланушылар субъектгаің есеп саясаты, олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нәтижелері жайлы хабардар болуы тиіс.

      Уақыттылық. Ақпарат ұсынуда ақталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.

      Пайда мен шығын арасындагы баланс. Ақпараттан алынатын пайда оны алуға кететін шығыннан асып түсуі тиіс. Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.

      Сапалық сипаттаулар арасындагы баланс. Қаржылық есеп беруге арналып қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалық сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажет. Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалар дың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.

      Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай көрсетуді қамтамасыз Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай көрсетуді қамтамасыз етеді.

 

      

      II ТАРАУ.

      2.1.Бухгалтерлік құжаттар.

      Бухгалтерлік  цұжат - шаруашылық операцияларын жүзеғе асыруға арналған жазбаша өнім немесе осы операцияны іс жүзінде атқаруды растау. Қүжаттардағы мэліметтер бухғалтерлік есепте ағымдағы шаруашылык операцияларын көрсетуғе неғіз болады. Сонымен катар құжаттар субъектінің іс-әрекетін оперативті басқару барысында кеңінен қолданылады. К|үжаттар неғізінде - материалдық жэне ақшалай қаражаттардың қозғалысын, дебиторлар жэне кредиторлармен есеп айырысу жағдайларын жэне т.б. тұрақты бақылау жүрғізіледі. Құжаттарды - кәсіпорындар арасында дау туындаған жағдайда дэлел ретінде пайдаланады, өйткені олар атқарылған шаруашылық операңияларының жазбаша куэліғі жэне бухесептеғі жазбалардын неғізі болып табылады. Шаруашылық операцияларын ресімдейтін күжаттар - баспаханалық тэсілмен басылатын немесе электронды таратушыда жасалған жэне шаруашылық операциялары туралы мэліметтер жазылған бағаналар түріндеғі жолма-жол сызықтар мен жолдары бар парақтар. Есептің барлык жүйесі көрсеткіштерінің толықтығы мен күмэнсіз сенімділіғі рэсімдеу сапасына байланысты.

      «Бухғалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы»  Заңның 6-1 бабьша сэйкес құжаттарға мынандай талаптар қойылады:

• уақтылы жасау;
• позицияның сенімділіғі;
• дүрыс рәсімдеу.

      Құжатта жазылған және операцияны сипаттайтын мэліметтер деректемелер (реквизиттер) деп аталады. Деректемелердің саны мен мазмү,ны операция сипатына жэне құжат міндетімен айқындалады.

 

      2.2. Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу.

      Дебиторлық  берешек - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе отрациялық циклді және ағымдагы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор берешегі - негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық берешек іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда болады.

      Дебиторлық  берешек үш топқа  бөлінеді: алынуга тиісті шоттар, алынған вексельдер және басқалар.

      Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлык берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми борыштық міндетемелермен расталады.

      Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашьшық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мысалы, субъектіге шартқа сәйкес орындалған жұмыс үшін 156700 теңге сомасында, ҚҚС сомасы - 25072 теңге шот ұсынылады. Бухгалтерлік есепте бұл операция мынадай жазбалармен көрсетіледі:

      1. Орындалған жүмыстардың келісім-шарттық құнына: 301 «Алынуға тиісті шоттар» шот дебеті.

      701 «Өнімді (тауарды, жұмысты, кызметгі) өткізуден түскен табыс» шот қредиті - 156700.

      2. ҚҚС сомасына:

      301 «Алынуға тиісті шоттар» шот  дебеті 633 «ҚҚС» шот қредиті - 25072.

      3. Шотты төлеу келісім-шартқа сәйкес 30 күннен соң:

      441 «Ағымдық қорреспонденттіқ шоттардағы  ұлттық валютадағы ақша» шот  дебеті. 301 «Алынуға тиісті шоттар»  шот кредиті - 181772.

 

      

      Мерзімінде, төленбеген дебиторлык берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп жэне қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бакылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

      Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күдікті борыштар бойынша резерв кұру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлык берешек күмәнді борыштар бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі. 

      Күмәнді дебиторлық берешек  пен оны бағалау.

      Салық кодексіне сәйкес күмәнді талаптар - Қазақстан Республикасының заңды және жеке кәсіпкерлері - резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар-резидент еместерге тауар еткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болған сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасыньщ заңдарына сәйкес салық төлеуші- дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді деп танылады.

      Етер  күмәнді дебиторлық берешек болуы  ьқтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсету қажет. Салыстыру принципі бойынша дебиторлық берешектін есепті кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын дебиторлық берешек операциялық іс-әрекеттен болған шығыс – күмәнді борыштар шығыстары ретінде көрсетіледі.

      Егер  күмәнді дебиторлык берешек күтілмесе, онда кірістер мен алынуға тиісті шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал дебиторлық берешек үмітсіз деп мойындау кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.

      Егер күмәнді дебиторлық берешек ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы, егер субъект 15000 тенге сомасында күмәнді дебиторлық берешекті күтсе, күмәнді борыш бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі: