ЕВЖ-ге мүше-елдер ХВҚ-ға қарсы өзінің мемлекетаралық валюталық реттеу органы - Еуропа валюталық  ынтымақтастық қорын (ЕВЫҚ) құрды. Ол қор 1994 ж. Еуропа одағын (ЕО) құру туралы Маастрихт келісіміне сәйкес Еуропа валюталық институты болып аталып, ал 1998 жылдың шілдесінен Еуропа орталық  банкі болып қайта құрылды.

     Екі валюта жүйесін салыстырғанда ЕВЖ-ге валюта бағамы сиректеу ауытқиды. Ол жетістікке келесі факторлар себепші болды: экономикалық және валюталық интеграцияның үдемелі дамуы; ұлттық органдардың дербес құқының бір бөлігін басқаға беру; нақты бағдарламаға бейімделу; валюта қатынастарының бағытын және әдісін таңдаудағы икемділік; қаулы қабылдау және оны орындау механизмін дайындау.

     Дегенмен  ЕВЖ-ге мүше-елдердің өзара қарама-қайшылығынан біраз қиыншылықтарды басынан кешіруде. Олар сол елдердегі экономиканың, инфляцияның, жұмыссыздықтың, төлем  балансы жағдайының, алтынвалюта  резервтерінің әр түрлі деңгейлілігі мен қарқындылығынан туындайды.

     ЕВЖ-нің  дамуындағы маңызды кезең - саяси, экономикалық және валюталық одақ (ЕО) құру жөнінде 1994 ж. қарашада қол қойылған Маастрихт  шарты. ЕО-ны құрудың бірінші кезеңі 1990 ж. шілдеде басталып (бұл шарт алдыңғы "Делор жоспары" негізінде  жасалған), мүше-елдерге 1992 ж. аяғында  валюталық шектеуді мүлдем жоюды  қарастырған. Бұл кезеңде мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейін жақындастыруға, инфляция қарқынын төмендетуге, бюджет кемшілігін қысқартуға зор көңіл  бөлінген.

     Екінші  кезеңде Еуропа валюталық институты (ЕВЫҚ-ның орнына) құрылып, оның құрамына он екі орталық банктердің басқармалары енді. Оның мақсаты - орталық банктердің Еуропалық жүйесін эмиссиялау. Бұнда  ЕО-ың министрлер Кеңесінің директивалары  негізінде экономикалық үйлестікке және оған мүше-елдердің Еуропарламентке  берген есебінің орындалуына басты  назар аударылады. Экономикалық (әсіресе  бюджеттік) тәртіпті бұзушыларға Еуропалық  инвестициялық банктің (ЕИБ) несиесін шектеу, айыппұл төлеу, бюджет кемшілігін төмендеткенге дейін ЕО-ың процентсіз депозитін шектеу формасында жазалау  шаралары қолданылады. Экономиканы  сауықтыруға бірлескен қорлар есебінен және ЕИБ несиесінен ЕО-ң көмегі қарастырылған.

     Үшінші  кезек ЕО-ның бірнеше мемлекеті  несие-ақша жүйесінің бірыңғай үлгісі шеңберінде бір жақты өзгерістер енгізуге қажетті келісімге келген XX ғасырдың аяғында басталды. Жоғарыда айтылғандай, ЕО-ға кірген 15 елдің 11-і 1999 ж. қаңтарынан ұжымдық валюта - еуроны - алғашқыда қолма-қол ақшасыз  есеп айырысу үшін банктік шотқа  жазу формасында енгізді, ал 2002 жылдан ол ұлттық ақша өлшемдерінің орнына қолма-қол  ақша формасында енгізілді. Біртіндеп  еуро аймағына қосылатын елдер саны ұлғаяды деп күтілуде. Ақша-несиелік және валюталық реттеу үшін 1998 ж. 1 шілдесінде Еуропа орталық банкі құрылды. 
 
 
 
 
 
 

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ

3.1 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі

     Нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазақстанның алдында  шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық рельстеріне  түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері тұрды.

     Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып  кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына  сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде "Валюталық реттеу туралы" алғашқы  заң қабылданды. Ол кезде Қазақстан  сом аймағында болғандықтан шетелдермен  жеке валюталық байланыстары жоқтың қасында болатын. Сонымен қатар  еліміз өзінің ұлттық валютасын айналымға  шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін құру жұмыстарын жүргізумен шұғылдануда еді. Қабылданған заң  бағаны ырқына жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда  дамып келе жатқан валюта қатынастарына  тіпті қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда "Валюталық реттеу туралы" жаңадан  заң қабылданды.

     Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық қатынастарының негізгі  элементтері республикада қабылданған  заңдарда айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, "Қазақстан Республикасының  ақша жүйесі туралы" 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; "Асыл тастар және қымбат бағалы металдармен байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы" 1995 жылдың 20 шілдедегі заң; "Банк және банк қызметі туралы" 1995 жылдың 31 тамызындағы заң; сонымен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттык банк басқармасының нормативтік актілері (мысалы, 1994 жылдың 24 қарашасында ҰБ басқармасы бекіткен "ҚР-да валюталық операцияларды жүргізу тәртібі").

     Қазақстанның  валюта жүйесінің маңызды элементтері  болып валюталық реттеу мен валюталық  бақылау болып табылады./4,-439б./.

     Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің  объекті болып шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтарды, аффинирленген (тазартылған) алтын мен басқа да бағалы металдарды республикаға әкелу, алып кету және жіберу тәртібін белгілеу болып есептеледі. Валюталық қатынастардың субъектілері болып "резиденттер" және "резидент еместер" саналады. Резиденттерге жататындар:

     • Қазақстан Республикасында тұратын  жеке кәсіпкерлер, оның ішінде уақытша  шетелдерде мемлекеттік қызметте жүргендер;

     • Қазақстан Республикасының заңдары  бойынша құрылған заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың Қазақстан территориясындағы  филиалдары және одан тыс жерлердегі өкілдіктері;

     • Қазақстан Республикасынан тыс  жерлердегі дипломатиялық, сауда және басқа ресми өкілдіктер, сондай-ақ шаруашылық немесе коммерциялық іспен шұғылданбайтын өкілдіктер.

     Қазақстан Республикасындағы "резидент еместерге" жоғарыда республика "резиденттері" түсінігінде көрсетілмеген заңды  және жеке тұлғалар жатады.

     Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын  сатып алу-сату мәмілелері Ұлттық банк валюта операцияларын жүргізуге  берген лицензия  бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық  биржалар арқылы жүреді.

     Қазақстан Республикасында негізгі валюталық  реттеу органы болып Ұлттық банк саналады. Ол:

     •  шетел валютасының және шетел  валютасындағы бaғалы қағаздар айналысының  аясы (сфера) мен тәртібін белгілейді, шетел валютасында операциялар  жүргізуге қажетті шектеулер  енгізеді, ондай шектеулерді сыйақы (мүдде) көлеміне де енгізеді;

     • резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен  және шетел валютасындагы бағалы қағаздармен операциялар жүргізу  ережелерін белгілейді;

     •  peзиденттердің шетел банктерінде  шот ашу шарттарын анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық операциялар жүргізуге лицензиялар береді;

     •  ұлттық валютаның - теңгенің шетел валютасына шаққандағы бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп жүргізу, кедендік және салық төлемдері  үшін, сондай-ақ шетел валюталарымен  және бағалы металдармен жасалатын  операциялар бойынша Қазақстан  теңгесіне нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын  белгілеу жолымен реттейді;

     •  алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар жүргізеді;

     • халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы-валюталық және несие-есеп айырысу қатынастарын жетілдіреді;

     • қабылданған мемлекеттік шарттарға  сәйкес шетелдік және халықаралық ұйымдармен шетел валюталарын тартады.

     Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық  бакылау органдары және олардың  агенттері жүргізеді. Валюталық  бақылау органдары болып Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының  Үкіметі саналады. Бақылау агенттері  болып заң бойынша валюталық  бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық операциялар  жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.

     Валюталық бақылау негізінен мына бағытта  жүргізіледі:

     • жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған қажетгі лицензиялар мен  рұқсаттың болуы;

     • төлемдердің негізде екендігін тексеру;

• валюталық операциялар бойынша жүргізілетін есептер мен есеп берудің толықтығын мен дұрыстығын тексер/15,-440б./.

Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық  экономикалық, саяси және мәдени қатынастарға қызмет етіп, ол төлем баланыснда көрініс  табады. 

3.2 Теңге: тарихы  мен келешегі

     Ұлттық  валютаны енгізгенге дейін Қазақстанның саяси ұстанымы ТМД елдерінің  экономикасын біріктіруге бағытталған  еді. Шындығында, бірыңғай валютаны пайдалана  отырып, кооперацияның артықшылықтарын  толайым қолдануға және өзара  тиімділікпен ынтымақтасуға болар  еді. Алайда, қазақстандық басшылық пен  ТМД-ның басқа қатысушыларының  талпыныстарына қарамастан, рубль аймағы ұзаққа бармады. Ресейлік рубльдің енгізілуі  шын мәнісінде ыдыраудың басталуын  білдірді және басқа мемлекеттерді  өз ұлтттық валюталарын енгізуге итермеледі.

     Қазақстан теңгені тура он сегіз жыл бұрын енгізді. Тарихи даму тұрғысынан бұл мерзім көп емес, бірақ экономикалық тұрғыда өз валютасының Қазақстан үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.

     Теңгені енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992 жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында жасырынған инфляцияны босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет біртіндеп тұтыну, өнеркәсіп  тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаларды, энергия тасымалдаушылар  тарифтерін реттеуден бас тартты.

     1992-93 жылдарғы ақша жиынының бақыланбай  ұлғаюы және банкілердің кәсіпорындарды  теріс сыйақы мөлшерлемесімен  несиелеуі, елге кеңестік сомдарды  лақтыра салу инфляция қарқынын  үдете түсті. 1992-1993 жылдары еліміздегі  инфляция деңгейі 2960,8 пайызды  және тиісінше 2165,0 пайызды құрады, сөйтіп экономикада дағдарысты  тездетті. КСРО ыдырағаннан кейінгі  республикалар арасында шаруашылық  байланыстарының үзілуі, кәсіпорындардың  қаржылық ахуалының нашарлауы,  олардың негізгі және айналымдық  капиталының, халықтың жинақ ақшаларының  құнсыздануы республиканың инвестициясын күрт қысқартты. Халықтың атаулы жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның қарқынына ілесе алмады. Соның нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті төмендеді, халықтың негізгі бөлігі қайыршылыққа ұшырады. Осы үдерістер экономикадағы жиынтық сұраныстың күрт қысқаруына әкеп соқты, ақыр соңында шынайы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 1992 жылы 5,3%-ға, ал 1993 жылы - 9,2%-ға кеміді.

     Республика  экономикасын инфляцияны күшейткен  теріс үрдістерден қорғау мақсатында Президент пен республика Үкіметі  ұлттық валютаны енгізу туралы шешім  қабылдады.

     Ұлттық  валютаны енгізу жөнінде алдын ала  жүмыс босалқы нұсқа ретінде 1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде  оны енгізу жөнінде бағдарлама жасақталып, Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен еді. Алайда, тек рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылдың 3-қарашасындағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының ұлттық валютаны енгізу жөнінде Мемлекеттік  комиссиясы және оны енгізуге байланысты іс-шараларды жүзеге асыру бойынша  жұмыс тобы құрылды.

     Ұлттық  валютаны енгізу жөніндегі іс-шараларды  тым қысқа мерзімде жүргізу керек  болды. Мұнда осы қадамға техникалық дайындықты қамтамасыз ету мен ақша-несиелік, салық-бюджеттік, әлеуметтік және сыртқы экономикалық салаларда шаралар  кешенін жүргізу қажет еді.

     Күрделі экономикалық ахуалда басты назар  ескі ақшаларды айырбастау шараларымен  байланысты мәселелерді шешуге, сондай-ақ айырбастаудың шынайы ауқымын анықтауға  аударылды. Ұлттық валютаны енгізудің  әралуан нұсқалары пысықталып жатты. Аралық немесе қосарлас валютаны, "купондарды" не оның қайсыбір алмастырғыштарын енгізбей, тез арада толыққанды валютаны тікелей  енгізу шешілді. Уақыт осындай қадамды  ақтады, өйткені уақытша ақша белгілерін енгізген елдер шын мәнісінде  екі ақша реформасын бастан кешірді.

     Валюталық түзімді ұйымдастыру саласында  күрделі мәселерді шешу күн тәртібінде тұрды. Валюталық бақылаудың дәрежесі мен нысандарын түбірінен өзгерту  шешілді. Шетел валютасын Қазақстан  банкілеріне шет жерден қайтаруды  қамтамасыз ететін уәкілетті банктердің атқарымдары мен экспорттаушылардың міндеттерін айқын белгілеу керек  еді. Сондай-ақ реттелетін құбылмалы  айырбас бағамының түзімін таңдаудың  ерекше маңызы болды.

     Ұлттық  валютаны енгізу тұсында Қазақстан  Ұлттық Банкі күрделі, қарама-қайшылық жағдайда 452 млн. доллар мөлшерінде алтын-валюталық  қорды құра алды. Жаңа купюралардың қажетті қоры құрылды, олар өз банкнот  фабрикамыздың жоқтығынан қатаң  құпия түрде ең қысқа мерзімде Ұлыбританияда басып шығарылды.

     Ақша  реформасының қарсаңында Қазақстан  Республикасының Президенті теледидар  арқылы 1993 жылдың 12-қарашасында Қазақстан  Республикасының азаматтарына оның мақсаты мен қажеттігін түсіндіре  мәлімдеме жасады. Теңге 1993 жылдың 15-қарашасынан  еліміздің бүткіл аумағы бойынша  айналысқа енгізілді. Бірінші кезеңде  қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен қатар 1-500 сомдық банкноттардың  қосарлай жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18-қарашасынан ұлттық валюта Қазақстан Республикасының аумағында  жалғыз заңды төлем құралы болып  табылды. Банктер мен басқа да шаруашылық субъектілерінің барлық активтері мен пассивтері теңгеге  қайта есептелінді.