Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және ел - ауқатының артуы

1-диаграмма. 2011-2015 жылдарға арналған Мұнай-газ секторын дамыту көрсеткіштері (http://195.12.104.236)

Ол кезегінде  бұл саясат әлеуметтік мәселелерді  шешуге мүмкіндік беріп, әлеуметтік қолайлы орта қалыптасуына қол жетізеді. Отын-шикізат көздерін өндіру инвесторлар үшін тартымды жағдайда өндеуші өнеркәсіптеріне инвестиция салымдарының тапшы болуы бұл секторлардың пайдалылығы мен тиімділігі арасындағы алшақтықты терендете түседі. Өндеуші кәсіпорындарға инвестициялардың аз жұмсалуы экономиканың құрылымдық жүйесінің деформациялануына әкеліп, оның бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан да экономикамыздың тұрақты дамуын, бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін шетел инвестицияларымен қатар отандық инвестицияларды жандандырып, өңдеуші секторларымызды дамытып, экспортты ұлғайтып, ел ішіндегі жұмыссыздықты азайтуға, халықтың өмір сүру сапасының жақсаруына мүмкіндік туғызу қажет.

Инвестициялық процестің  қазіргі кездегі жағымды ерекшелігіне соңғы уақыттардағы шетел инвестицияларының көлемі азайып, отандық ішкі инвестициялардың өсуін жатқызуға болады. 2011-2012 жылдары негізгі капиталға жұмсалған ішкі инвесторлардың үлесі 55 және 56 пайызды құрады. Кен өндіру өнеркәсібінен басқа экономиканың көптеген салаларында ішкі инвестициялардың көлемі шетелдік салымдардан басым.

Келесі атап көрсететін бағыт - ол инвестициялық қызметті қаржыландырудағы мемлекеттің ролі артып, үлесінің көбеюі. Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, дамыған елдерден қай жағынан  болса да кейін қалуды азайтуда мемлекеттің ролі, оның экономиканың маңызды салаларындағы инвестицияларды реттеу қызметтері ерекше жүйелі болуы қажет. Сонда ғана ел тұрғындарының мүдделері дұрыс ескеріліп, шешіліп отырады. Сонымен, 2003-2015 жылдардағы индустриалды-инновациялық даму стратегиясына орай жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процестің жаңа бағыттары дамыту болып табылады.[4, 145]

Экономиканы тиімді басқару жүйесіне шет елдердің капиталын саналы тарту жатады. өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі - шетел инвестицияларын тарту мен пайдаланудың оңтайлы жолын табу болып табылады.

Шетел капиталы ақша қаражатының  жай массасы ретінде ғана қажет  емес, жаңа әлемдік ғылыми-техникалық жетістіктер, технологиялар енетін маңызды арна ретінде қажет. Олар ірі коммерциялық өміршең инвестициялау негізінде ұлттық шаруашылық субъектілерінің дамыған тауарлық қатынастарға бейімделу дәрежесін арттыруға, олардың өндірісітік қызметін өтімді етуге мүмкіндік туғызады.

Жаңа қазіргі өндірістік қуаттылықтарды құру үшін Қазақстанға  ең алдымен, тікелей өндіруші капитал импорты қажет, бұл шетел инвестицияларын республикаға тарту бағдарламаларын құруды талап етеді. Бұл процесс барысында инвестициялық жобалардың мақсатқа лайықтылығын көрсететін, белгіле бір қағидаларды жетекшілікке алу қажет.

Бұл қағидалар экономикалық мақсатқа сәйкестілік - ол сол немесе басқа әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, инвестиция тапшылығын, ішкі резервтер мен мүмкіндіктердің шектеулігін, шетел инвесторлары қатысуымен болатын инвестициялық жобалар шарттарының тартымдылығын шешудің тығыз қажеттілігінен туындай отырып анықталады; әлеуметтік - экономикалық тиімділік кез келген нысанда шетел инвестицияларын тартудың бірден-бір шарты. Бұл қағида шетел компанияларының қатысуымен болатын жобалардың жоғары табыстылығы мен пайдалылығы, қарыз бен несие беру шарттарының тиімділігі, жаңа жұмыс орындарын құру мен тұрғын халықтың жұмысбастылығын арттыруды пайымдайды; экономикалық-экологиялық қауіпсіздік - егемендік қауіпсіздігінің қағидасы республиканың табиғи байлықтарын айқындықпен пайдалануға, қоршаған ортаны ластауға, елден тысқары капиталды заңсыз шығаруға, артта қалған технологиялар мен техниканы қолдануға, отандық тауар өндірушілерді нарықтан бәсекелестікке қарсы тәсілдермен ығыстыруға жол беретін жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бермеуі тиіс. Бұл қағиданы қолдану ұлттық ресурстардың жекелеген түрлеріне шетел капиталының еркін кіруін шектеу қажет.

-Шетел инвестияларын  тарту барысында өзара тиімділік  қағидасы. Бірде бір мемлекет, бірде  бір кәсіпкер өзіне пайдасыз  болатын серіктестікке кірмейді, республика экономикасын инвестицияламайды; экономикаға шетел инвестияларына басымдықтық салу қағидасы. Бұл Қазақстанда жүргізіліп жатқан құрылымдық пен инвестициялық саясатқа сәйкес оларды ең мәртебелі объектілерге бағыттауды білдіреді. Сондықтан Республикада 2000 жылға дейінгі кезеңге тікелей отандық пен шетел инвестицияларын тарту үшін ең маңызды өндірістердің тізімі бектілген. Бұл қағиданың енді бір жағының мәні мынада: ел белгілі бір елдердің, олардың компанияларының, фирмаларының инвестицияларына олардың экономикалық жағдайын , әлемдік экономикалық жүйедегі орыны, экономиканың нақты сфералары мен салаларындағы жетекші жағдайын және басқа да сипаттамаларын ескере отырып, басымдықтар беруі тиіс;

- Республика үшін маңызды  қағида болып, барынша аз коммерциялық  тәуекел қағидасы табылады. Оны  жүзеге асырудың негізі - осы процесті  басқарудың толық құқылы органдарын, кәсіпорындарын жетклікті хабардарлығын қамтамасыз ету болып табылады;

- Ең соңында, шеел инвестицияларын  тартудың әлемдік тєжірибесін  барынша ескеру қағидасы маңызды  рөл атқарады. Әрбір елдің өзіне  ғана тән көптеген ерекшеліктері  бар: экономикалық, технологиялық, қаржылық және басқа да потенциалдарының жекелеген аспектілерінің жетілгендігінен немесе қалуымен ерекшеленеді.

Аталған қағидалар инвестиция тартуды басқарудың тәжірибелік  негізін құрайды. Оларды тарту елдің  экономикасын жалпы алғанда және өтпелі кезеңде реформалауда басты сәт болып табылады, әсіресе. Ол халық шаруашылығын реконструкциялау, құрылымын өзгерту, жаңаландыру мақсаттарына қызмет етеді.

Мемлекеттік инвестицияларды  басқару 4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет: жоспарлау; бағдарламалау; бюджетті дайындау; орындау.

Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық деңгейде, сондай-ақ, әрбір секторға қатысты  алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кезеңде  инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды тандау мен алдын ала бағалауға басты назар аударылады. Бұл үшін салалық министрліктер жобаларды қаржылық-экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы қажет, жуықтағы бірнеше жылға арналған инвестициялар бойынша ұсыныстарды дайындауы керек.

Бағдарламалау кезеңіндегі  басты мақсат - жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің мемлекеттік  бағдарламаларына өзгерту. Мемлекеттік  инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды ұзарту бюджеттік процеске арналатын тандаудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделу қажет.

<h4>1.3. Шетелдердегі инвестициялық саясаттың тәжірибесі

Капитал нарығы АҚШ-тағы капитализмнің өмір сүруін қамтамасыз етеді. Компаниялар өздерінің  зауыттарын және ғимараттарын салуға, ұшақтарды, поездарды және кемелерді  сатып алуға, телефон желілерін  орнатуға тағы басқа түрлі жобаларға қаржы алу үшін осы нарықтың көмегіне сүйенеді және де басқа түрлі жобаларға қаржы алу үшін, атап айтқанда, зерттеулер мен дамыту жұмыстарын жүргізуге қажет қаржыны капитал нарығынан алады. Қаржының көп бөлігі зейнетақы қорларынан, сақтандыру компанияларынан, банктерден, басқа қорлардан және коллеждер мен университеттерден келеді. Сондай-ақ, жеке тұлғалардың да қаржылары көбейіп келеді.</h4>

Егер өзге мақсатта қаржы керек болып қалған жағдайда өздерінің құнды қағаздарын және кәсіпорынның акцияларын сатып жіберуге мүмкіндіктері болмаса, кәсіпорынның акцияларын сатып алушылардың саны аз болар еді. Құнды қағаз нарығы мен басқа да капитал нарығы инвестициялардың акцияларды үздіксіз сатып алу және сату барысында жұмыс істейді.

Аталмыш нарықтар Америка экономикасында басқа да қызметтерді атқарады. Олар инвесторларға пайда әкеледі. Акциялардың немесе басқа да қаржылай активтердің құны өскен сайын инвесторлар байи түседі; қаражаттарының бір бөлігін сауданы қолдауға және экономикалық дамуды қамтамасыз етуге жұмсайды. Инвесторлар болашақта кәсіпорынның қаншалықты пайдалы болатынын ескере отырып, акцияларын күнделікті сауда-саттыққа салады; сонымен бірге, акциялардың бағасы корпорация басшыларына инвестициялардың қызығушылығы жайлы мәлімет береді.

Акциялардың құны инвесторлардың үкімет саясатына көзқарасын бейнелейді. Егер үкімет экономика және компанияның кіріс әкелуіне зиянын тигізетін саясатты қабылдаса, инвесторлардың ойынша нарық төмендейді, ал егер бұл экономиканың өрлеуіне көмектесетін болса, онда нарық өседі. Бұл орайда кейбір сарапшылар американдық инвесторлардың қысқа мерзімі пайданы ғана көздейтінін сынайды, олардың айтуынша, компаниялар немесе саясатшылар ұзақ мерзімді табыс әкелуге шара қолдануға ықыласты емес және құнды қағаздардың құнын тоқтататын қысқа мерзімді өзгертулерді талап етулері мүмкін. [1, 45]

Ашық қорлардың арқасында нарыққа қоғамның араласуына кең жол ашылды, олар жеке салушылардың атынан қаржыны әртүрлі құнды қағаздарға салады. Қоғамдық қорлар өздерін толық машықтанған деп сезінбейтін немесе мыңдаған жеке акциялардың иігінен таңдап алуға уақыты жоқ, өз ақшаларын мамандардың көмегімен іске қосатын кіші инвесторларға қоғамдық қорлар жағдай жасайды. Қоғамдық қорлар акцияларын әртүрлі топтарын ұстап тұрғандықтан сол акция иелерін жеке акциялардың құнына байланысты болатын қатты сілкіністерден қорғайды.

Ашық қорлардың әртүрлі инвесторлар топтарының қажеттілігін өтейтін көптеген түрлері бар. Кейбір инвесторлар қаржыларының тез арада пайда әкелуін қаласа, екіншілері болса капиталдың ұзақ бағалануын күтеді. Кейбіреулер инвестицияны дәстүрлі консервативті түрде салса, екіншілерінің мүмкіндіктері жоғары, сондықтан да тез арада пайда әкелетін салаларға жұмсайды. Кейбір іскерлер тек қана өндірістің нақтылы саласын немесе шет ел компанияларының акцияларын және нарық стратегиясын ғана қадағалап отырады.

Инвесторлар акцияларды сатып  алу не болмаса сату жөнінде шешімге келгенде ең алдымен компанияның жалпы іскерлік ахуалына, болашағына, қаржылық жағдайына және биржадағы акция бағасының тапқан пайдасына қарағанда нормадан жоғары немесе төмен екендігіне назар аударады. Биржадағы пайыздық ставкілерінің көтерілуі акция бағасының төмендеуіне әкеледі, себебі, бір жағынан алғанда, олар бәсенсуін, жалпы пайданың азаюын алдынала білдіреді. Және де ол қор нарығынан инвесторларды жоғары пайыздық ставкілерден үміттендіретін жаңа салымдық бағыттарға қызығушылығын тудырады. Ал, пайыздық мөлшерлемені төмендету,керісінше, акция құнының көтерілуіне әкеледі, себебі ол оның арқасында компаниялар бекітілген өсімге және де қарызданудың қарапайым түріне қол жеткізеді, сонымен қатар пайда көлемінің төмен болуына байланысты инвесторлардың қызығушылығы азаяды.

Көптеген басқа да факторлар жағдайды қиындата түседі. Әдетте инвесторлар акцияларды сатып алғанда оларды қазіргі жағдайына емес, болжамды болашақ табысына қарай бағалайды. Күтіп отырған үмітке көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олардың есебі ұтымды әрі тиянақталмаған. Нәтижесінде баға мен табыстың арасындағы қысқа мерзімді байланыс өте берік болмайды.

 Қазақстан тәуелсіздіктен бері  қарай өз экономикасы үшін  тікелей инвестицияны тәуір тартты. Бірқатар деректерге қарағанда, бүгінгі күнге дейін елімізге тартылған инвестиция  107 млрд. долларды құрайды. Жан басына шаққан көрсеткіште бұл өте қомақты деңгейді білдіреді. Яғни, Қазақстан инвестиция мәселесінде табысты мемлекеттердің біріне айналып отыр.

Ал,халықаралық  бағалауға келетін болсақ, Дүниежүзілік банктың рейтингтік есеп беруі бойынша 2008-2009 жылдардағы «Бизнесті жүргізу жеңілдігі» бойынша Қазақстан әлемнің 181 елі ішінде 70-ші орынға ие болды. Ал бұл рейтингте Шығыс Еуропа және Орта Азиядағы  25 елдің ішінде Қазақстан 12-ші орынды иемденіп отыр. Бұдан басқа, былтырғы жылы «Мүлікті тіркеу» мәселесінде елдің рейтингі 52 позицияға жақсарып, 25-ші орынға көтерілсе, «Инвесторларды қорғау» және «Салық салу» көрсеткіші бойынша әлемнің 50  мықты елдерінің қатарынан көрінген. (http://thenews.kz)

<h4>ІІ. Қазақстанның инвестициялық саясаты

2.1. Мемлекеттің инвестициялық заңнамалары

Қазақстан Республикасының  инвестициялық заңдары өзінің қалыптасуы мен даму барысында төрт кезеңнен өтті.

Бірінші кезең - бұл ең әуелі  инвестициялық заңдарды қалыптастыру кезеңі. Бұның негізі 1990 жылы 7 желтоқсанда Қазақ ССР-ның "Қазақ ССР-дегі шетелдік инвестициялар туралы" Заңының қабылдауымен қаланған.

Басты назар аударатын  мәселе, бірінші кезеңде республиканың  мұнай-газ саласын дамытуды құқықтық жағынан қамтамасыз ету. Сол кезеңдегі  мұнай-газ саласын дамытудың басты міндеті - Қазақстанның мұнай-газ тәуелсізідігін қамтамасыз ету, мұнай мен газ өндіру көлемінің кеміп кетуіне жол бермеу болды.</h4>

Мұнай өнеркәсібінің өндірістік тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен республиканың мұнай-газ секторын өркендету стратегиясы жасалды, ол мұнай-газ кешенінің айрықша маңызды басым объектілерін ерекшелеп, үкіметтің мынадай тиісті қаулыларымен рәсімделді: "Батыс Қазақстан - Құмкөл мұнай құбырын салу туралы" - 1992 жыл; Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта құру туралы - 1993 жыл, "Жаңажол газ өндеу зауытын кеңейту туралы"- 1993 жыл. Сонымен қатар, қазақстандық мамандар "Мұнай-газ кешенің дамыту бағдарламасын" жасап, осы саланы дамытуды белгілеген жобалар анықталды. Осы кезеңде Қазақстан Республикасы шетелдік инвесторлармен жасалаған 15-тен аса ірі келісімдер мен өзара шарттарға қол қойды, солардың ішінде үкіметтің қаулыларымен арнайы реттелгендері мыналар: Қазақстан Республикасының Ақтөбе облысында көмірсутектерін іздеу-барлау мен игеру жөнінде "Эльф мұнай-газ" фирмасымен (Франция) бекітілген ынтымақтастық туралы шарттар ( 1992 жыл); "Теңіз шевройл" бірлескен кәсіпорын құру туралы келісімдер мен шарттар (1993 жыл).