Аудит теориясы жане стандарттары

ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателіктерді экстрополяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.

ХАС 540 Бағалау мәнінің  аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар берілген.

ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар  және олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары қарастырылады.

ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе ееп беру жарияланғаннан кейін  болатын уақиғалар есеп берулердің мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен  жағдайда аудитордың қалай әрекет етуі керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.

ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.

ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

Алтыншы бөлімде № 600-699 Басқалардың жұмысын пайдалану  стандарттары, оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың  жұмысын пайдалану, ХАС 610 Ішкі аудитордың жұмысын қарастыру, ХАС  620 Сарапшы жұмысын пайдалану біріктірілген.

Жеінші бөлімге “Аудиторлық  іріктемелер мен есеп беруді ұсыну” үш стандарт қосылған : 

ХАС  700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру –  аудиторлық есеп берудің формалары  мен мазмұнына қатысты ұсыныстар  берілген, сөзсіз қорытындылаудың ықтимал  қалыптастырулары мен қорытынды  жасалатын жағдайлар, кейбіреуі  сөзсіз болатын, ішінара жағымсыз да бар және қорытындыны беруден  бас тарту жағдайлары қарастырылады.

ХАС  710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі сипатталады.

ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулердің елеулі сәйкессіздігін сәйкестендіру  мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

Сегізінші бөлімде “Мамандандырылған  салалар” екі стандарт келтірілген:

ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша аудиторлық есеп беру. Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғана емес, сондайақ субьектілердің қызмет түрлері, операциялары нақты есеп шоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері. Ашып көрсетіледі.

ХАС 810 Болжалды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценерийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау процедуралары сипатталады.

Тоғызыншы бөлімде “Ілеспе  қызметтер” үш стандарт кіреді:

ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді  шолып тексеру бойынша тапсырма.  Аудиттің жеңілдетілген нұсқасын білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл  арада аудиор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын  фактілердің болмауы туралы пікір  білдіруі керек.

ХАС  920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша тапсырма.

ХАС  930 Қаржылық ақпаратты  компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында  пайдаланатын мәліметтерді тексеруге  аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының  мазмұны ашылып көрсетіледі.

Оныншы бөлімде Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша  ереже өзіндік ерекшелігі бар  стандарттар келтірілген

Аудитің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1000. Банктер  арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша  ереже  – 1001.

Ақпраттық технологиялық  орта  – дербес компьютерлер.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1002. Ақпараттық технология ортасы  –  онлайндық компьютерлік жүйе.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1003. Ақпаратық технология ортасы  – мәліметтер базасының жүйесі .

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1004. Банкілік қадағалау органдарымен сыртқы аудиторлар арасындағы  өзара  қарым қатынасы.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже  – 1005. Шағын кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері 

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1006. Халықаралық комерциялық банктердің аудиті.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже –1008. Тәуеклділікті 

бағалау және ішкі бақылау  жүйесі – компьютерлік ақпарат жүйесі мен 

осыған байланысты мәселелердің сипаттамасы. [11]

 

2.2  Аудит стандарттарын  жəне олардың сақталуындағы 

олқылықтарды талдау

 

Жоғарыда аталғандай, жаңа «Аудиторлық қызмет туралы» Заң 2006 жылдың қарашасынан бастап ХАС  қолдануды талап етеді, ал ол уақытқа  дейін КСА қолданыста болады. КСА  екі негізгі себепке байланысты, ХАС қарағанда едəуір артта: КСА  негізіне ескірген ХАС нұсқалары  алынған жəне КСА толық сипатта  емес, өйткені ХАС құрамына кіретін 30 стандарттан астамның тек он бір  стандарты бекітілген. КСА жəне ХАС  арасындағы айырмашылықтар КСА сəйкес жүргізілген аудиторлық тексеріс ХАС  сəйкес жүргізілген тексеріске қарағанда, ақпараттың сенімділігін анағұрлым  аз ықтималдықпен растайтындай дəрежеде.  
Соның нəтижесінде міндетті аудиторлық тексерістердің сапасы, РОСК дайындаған топтың пікірі бойынша, өте біркелкі болмаған. Халықаралық аудиторлық желілеріндің құрамына кіретін жергілікті фирмалар ХҚЕС сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер жүргізген уақытта, олар КСБУ сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер жүргізуге қарағанда анағұрлым мұқият аудит рəсімдерін пайдаланатын жəне анағұрлым тəжірибелі қызметкерлерді бөлетін секілді. Сол секілді, ХҚЕС сəйкес жасалған жəне қарыз қаражаттарын тартатын немесе шетелде акциялар шығаратын компаниялар дайындағын қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер əдетте анағұрлым жоғары сапасымен өзгешеленеді.  
    Кейбір жергілікті аудиторлық фирмалардың халықаралық стандарттарға сəйкес жұмыс істеуге айтарлық күш салатынына қарамастан, олар жасаған аудиторлық қорытындылардың көпшілігінің нашар болғаны соншалық, аудиторлар растаған сондай қаржылық есеп-қисаптарды пайдаланушылар аудиторлық фирма орындаған жұмыс туралы қандай да бір тұжырымға келе алмады. Сонымен қатар, жергілікті аудиторлық фирмалар жасаған кейбір аудиторлық қорытындылар Этика кодексін, соның ішінде тəуелсіздік принципін сақтау тұрғысынан елеулі қауіп туғызды. Сондай-ақ жергілікті аудиторлық фирмалардың басым көпшілігі өздері қайта қаралған жəне жаңартылған «Аудиторлық қызмет туралы» Заңға сəйкес пайдалануға тиіс болатын қолданыстағы толық ХАС нұсқасымен таныс болау фактісі де көп мазасыздық туғызады. [7]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-ТАРАУ  АУДИТТІ  ЖОСПАРЛАУ

3.1  Аудитті  жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары

 

Аудитті жоспарлаудың мақсаты. Аудиттің 300 халықаралық стандартының  «жоспарлау»  көрсетілген, жоспарлаудың негізгі мақсаты -  тиімді аудит  жүргізуді қамтамасыз ету.  Жоспарлауға  байланысты  жұмыстар аудиторға  аудиттің қажетті аудандарына  көңіл  аударуына  көмек береді,  потенциалды  проблемеларды табу мен  бастаған  жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен  қатар, тапсырысты  аудитор, асистенттер  арасында ұтымды бөлумен  эксперттердің  атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға  кәсіби жауапкершілікті өзіне алу  үшін тексеріс жүргізуге қажетті  жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды  болу керек. Бұл жоспарлану  жұмыстарына  байланысты болады.  Сондықтан әрбір  тексеріс үшін аудитор  жоспар құру керек, оның мақсаты:

• аудиторлық шаралардың қажетті көлемін анықтау;
•   тексеріс жүргізу шараларын  бағалау;
• аудит жүргізудің сапасын қамтамасыз ету болып табылады.

              Аудитті жоспарлаудың  қағидалары.  Аудит жоспары аудит жүргізудің  жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы:

• кешенді жоспарлау
• үздіксіз жоспарлау
• оңтайлы жоспарлау;

 

Аудиттің кешенді жоспарлау  қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара  байланысы мен  келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің  алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына  дейін қамтамасыз етеді.

Аудиттің үздіксіз жоспарлау  қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын  бөліп тарату мерзімі  бойынша және құрылымдық бөлімдер арасындағы  байланысын қарастырады.

 Аудиттің  оңтайлы  жоспарлау  қағидаты жоспарланудың  нұсқаулығын қамтамасыз етеді,  критерийлер негізінде аудиттің  жалпы  жоспары мен бағдарламасы  үшін оңтайлы нұсқаны таңдап  алуына мүмкіндік береді. Оның  аудиторлық ұйым  анықтайды. [2]

3.2 Аудиттық жоспарлаудың  сатысы

 

Аудитті жоспарлау сатысы.  Жоспарлау -  аудит жүргізуді мейлінше  парасатты атқаруға  мүмкіндік  беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау -  аудиторлық іс-шаралар тізімінің жай ғана  механикалық құрастырылымы емес,  кез келген тексеріс жүргізу шараларында  қайталынып келіп отырады. Әрбір  клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс  жасаймын деп отырған  ұйымның  қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны  ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі  мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б.  Басқарушылар мен үйым мамандарымен  ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік  көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана  қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі  мен  еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен  ұзақтығынан аудит  жүргізу құны анықталады.

Алдын ала жоспарлау. Алдын  ала жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады:

• клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;
• аудит жүргізу үшін персонал таңдау;
• жқмыс талаптарымен келісу;
• аудит жүргізуге клиенпен келісім- шарт жасау.

               Клиентті таңдау аудит атқарғаны  туралы шешім қабылдау. Аудиторлық  ұйым қажет деп таныған клиенттермен  ынтымақтасу міндетті емес, қызмет  көрсетуді жалғастыру, егер өзара  қатынасты қажет етпесе. Ұйым  саясаты жаңа клиенттерді таңдауға  байланысты мынандай элементтерді  қамтиды:

• болжалды клиенттің репутациясын бағалау, оның қаржылық жағдайының мықтылығын және бұрынғы аудиторлық ұйыммен қарым-қатынасы;
• мүмкін болатын клиентке  деген аудиторлық ұйымның тәуелсіз бағасы.

 Клиенттер мен қарым-қатынасын  жалғастыру туралы сұрақтары   кезеңімен құрастырылады (мысалы, жыл сайын) немес пайда болған  ерекше жағдайларда. Тексеру басталу  туралы шешім қабылдағаннан кейін  оны жүргізу мақсаты мен ауқымы  анықталады. Көпшілік аудиторлық  фирмалар  өзінің тексеріс жоспарының  ішкі құрастырады, клиенттің өзгешелік  саласына бейімділігі. Аудиторлық  ұйымның ішкі фирмалық стандарты  негізінде клиентпен танысуы  жоспарлау бланкінде көрсетілу  керек. Төменде көрсетілген бөлімшелерден  тұрады.

     1. Экономикалық  және оның басқаруы туралы  жалпы мәліметтер. Аудиттің 310  халықаралық   стандартында «бизнес біліктілігі»  сәйкесінше, «қаржылық есептілікке  аудит жүргізгенде аудитор клиенттің  бизнесі  жайлы білуі   немесе  біліп алуы   көлемді, жағдайды, операциялар мен  қабылдаған  практиканы түсіну және айқынмдау  қажеттілікті болуы керек, бұлар  аудиторлар бойынша, қаржылық  есептілік, тексеріс және аудиторлық  есепке маңызды әсер етуі мүмкін»  Аудиторлық біліктілік деңгейі,  қызмет көрсетуіне байланысты  сала, субъект қызметінің жүзеге  асыру шеңберінде және экономика  туралы жалпы білімі кіреді. Талап  ететін білім деңгейі әрқашан  субъект басшылығынан төмен болады. Клиент бизнесі туралы білімді  игеру үздіксіз және кумулятивті  мәліметтерді  бағалау және жинау  шарасы,  соынмен қатар  осы  білімнің аудиторлық дәлелдемелерге  өатысты болуы керек. Мысалы, мәліметтер  жоспарлану кезінде пайда болуына  қарамастан, ол әдетте соңғы кезеңдерінде  толықтырылады және айқындалады,  яғни қалай аудитор   клиенттің бизнесі туралы аса толығырақ танысу  шамасына байланысты болады. Субъект және сала туралы білім қайнар көзі үшін де болуы мүмкін:

- аудитордың  бұрынғы  субъект мәліметтері мен сол  саладағы жұмыс тәжірибесі;

- жұмыс қызметкерлері  мен сала және субъект туралы  пікірлесу;

- берілген субъектің жұмыс  істемейтін компитенттін адамадардан  субъект және сала туралы мәліметтер;

- салаға қатысты жариялымдар  (стастистикалық материалдар, кезеңдік  баспа  статьялары);

- субъектің әкімшілік  және өндірістік жағдайларына  аудитордың қатысуы;

- Субьектің дайындаған  құжаттары (отырыс протоколдары, жарнама материалдары, өткен жыл  бойынша жылдық және қаржылық  есептіліктер, субьектің әкімшілік  құрамының ішкі есептері, басқару  саясаты бойынша басшылық, лауазымдық  инструкциялар, сату және маркетинг  жоспарлары). [9]

Клиент бизенсін білу аудитордың кәсіби ой – пікірінің негізі болып  табылады. Клиент қызметін түсіну және оны сәйкесінше алынған мәліметтерді пайдалану аудиторға:

• проблемеларды анықтау және тәуекелділікті бағалауға;
• тиімділікті жоспарлау және аудит атқаруға;
• аудиторлық  дәлелдемелерді бағалауға;
• клиентке  қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге көмектеседі;

              Клиенттің әкімшілік және өндірістік  жағдайларын қарай оның бизнесі  мен операцияларын дұрыс түсінуге  көмектеселді, себебі  аудитордың  қызметкерлер жұмысын бақылауға  жіне ір деңгейдегі басқарушылар  мен жеке әңгімелесуге мүмкіндігі  бар. Аудитте, тәуекел негізінде,  клиент бизнесін тану мен жоспарлауға  барлық  аудиторлық шаралардың  жартысына жуығы апарылады. Субьект  басқапушылары туралы мәліметтер  жинау кезінде келесідей аспектілер  қаралады:

• іскерлік абырой  және әкімшілік құрамының жеке өкілдерінің кәсіби тәжірибелігі;
• жиналыс жүргізу мерзімдері;
• лауазымды инструкция және міндеттерді енгізу;
• ішкі аудит жүргізуінің болуы;
• кадрлар жинақталуы, кадрлар ағымдылығы;
• қызметкерлер туралы ереже және коллективті келісім – шарт ұсыныны және т.б.

2. Қаржылық  шаруашылық  қызметінің негізгі көрсеткіштері.  Клиенттің ағымдағы жіне болашақтағы  жағдайын түсіну үшін  ағымдағы  және болашақ рентабельділігі,  өтімділігін ( қысқа мерзімді  міндеттемелерді өтеу қабілеті) және капитал жеткіліктілігін(ұзақ  мерзімді міндеттемелерді өтеу  қабілетттілігі және сәйкесінше  қаржы өсуі)  зерттеу керек.  Алдын – ала жоспарлау бланкінде  келесідей сұрақтарды  құрастыру  қажет: