Аудит теориясы жане стандарттары

                                                      Кіріспе

Қаржылық есептіліктің әрбір  элементі аудиттің нақты мақсаттарының  бірі болып табылады. Оларды белгілеп болған соң, нақты мәліметтерді жинау  шараларын бастауға болады. Аудитор  анықтау керек, жағдайға сәйкес қандай дәлелдемелер және қандай  әдістемелердің  көмегімен жинау керек. Бұл процесс  белгіленген жолмен тексеруді талап  етеді, сондай-ақ, стратегияда болып  табылатын,  осы арқылы аудитор  шынайы мәліметтер ала отырып, қаржылық есептілік туралы  ой – пікірін  жазуға мүмкіндік береді. Аудиторлық тексерудің стратегиясы тексеру  жүргізгенде мүмкіндігінше мақсатқа жетуде парасатты жолдар арқылы  талдау  негізі болып табылады және аудиторлық тәжірибелігімен дәрежесіне байланысты аудиторлық серіктестік  фирмалар мен  клиенттің  ұзақтығына, яғни клиенттің біліктілік деңгейі, аудитормен шығарылатын есептің  ерекшеліктері және басқа да факторлар.  Стратегиялық тексеріс шараларының  көлемі мен уақыты бөліп тарату әдісі  көрсетілген, аудиторлық дұрыс тексеріс жүргізуіне мүмкіндік береді.  Бұл  тексеріс жүргізудегі жалпы жоспар мен бөлшек шараларының арасынмдағы  байланыстырушы буын болады, бағдарлама мазмұнында қаралған, сонымен қатар  белгіленген шаралардың нәтижелік  пен тиімділікті бағалаудың негізі болып табылады. 

Аудиттің  200  халықаралық  стандартына сәйкес «Қаржылық есептілік  аудитін реттеудің мақсаты мен  жалпы қағидалары» термин «аудит ауқымы»  аудиттің шараларына жатады, кейбір жағдайларда аудиттің мақсатына  жету үшін қажет етеді. Қаржылық есептілік  аудитінің  ауқымын анықтаған  кезде 3 негізгі сатысын бөліп  көрсетуге болады.

АП жəне тіркелген кəсіби «Аудиторлар алқасы» аудиторлық ұйымынан басқа, Қазақстанда бухгалтерлер мен аудиторларға арналған басқа  кəсіптік бірлестіктер бар, олар: Кəсіпқой бухгалтерлер мен аудиторлар палатасы (ППБА), Қазақстан бухгалтерлер мен  аудиторлар одағы. АП Халықаралық бухгалтерлер федерациясының (МФБ) толық мүшесі болып  табылғанымен, ол əзірше МФБ мүшелерінің  міндеттері туралы қағидаларды (ПОЧ) түгел  орындай бермейді. АП да, ППБА да Еуразиялық сертификатталған бухгалтерлер мен  аудиторлар кеңесінің мүшелері болып  табылады.  
Аудит стандарттарын қабылдаумен қатар, АП өз мүшелерінің кəсіби білімі үшін жауап береді. АП 1998 жылғы МФБ Этика кодексінің негізінде өзінің Этика кодексін əзірледі. Алайда АП Кодексінде анағұрлым, əсіре тəуелсіз аудиторға қатысты тұрғыдан қатаңға айналған МФБ қолданыстағы талаптарының барлығы ескерілмеген. Сонымен қатар, РОСК дайындаған топ қолда бар Кодекс сақталмаған бірнеше жағдайды атады.  
АП мүшесіне айналу үшін, дербес аудитор САР/СIРА (Сертификатталған практикашы бухгалтер / Сертификатталған халықаралық кəсіби бухгалтер) куəландыру бағдарламасының негізінде емтихандар өткізетін АП Біліктілік комиссиясымен (КК) куəландырылуға тиіс. Алайда емтихандарды табысты тапсырғандардың үлесі кандидаттардың нашар дайындығына, оқу бойынша тиімсіз бағдарламаларға жəне жоғары емтихандық стандарттарға байланысты көп болмай  отыр.  
ППБА қатысушылары – негізінен сертификатталған практикашы бухгалтерлер (САР немесе сертификатталған бухгалтерлер) жəне небəрі бірнеше Сертификатталған халықаралық кəсіби бухгалтер (СIРА немесе сертификатталған аудиторлар). ППБА өз мүшелері үшін кəсіптік ережелер шығарды, бірақ РОСК дайындаған топ анықтағандай, Палатаның жеке мүшелері ондай ережелердің бар екені туралы əдетте біле бермейді.  
Қазақстанда ППБА куəландырған бухгалтерлер ППБА да, АП да куəландыру рəсімін бір СAP/СIPA куəландыру бағдарламасының негізінде құрғанына қарамастан, аудитор болу үшін өздерінің (Сертификатталған практикашы бухгалтерлер / Сертификатталған халықаралық кəсіби бухгалтерлер) ретінде тəжірибелерін пайдалана алмайтынына байланысты, бухгалтерлер мен аудиторларды куəландыруда елеулі проблема орын алып отыр. Бұл ППБА куəландырған бухгалтер кез келген басқа бухгалтердің біліктілігі немесе бухгалтерлік жұмыс тəжірибесі жоқ адам секілді барлық КК емтихандарын тапсыруға тиіс болады деген сөз.  
Қазіргі уақытта банктердің немесе сақтандыру компанияларының аудиторлық ұйымдарды ауыстырып отыруына талап белгіленбеген, бірақ «Сақтандыру қызметі туралы» Заңға аудиторларды əр үш жыл сайын міндетті ауыстырып отыруды көздейтін түзету енгізу туралы ұсыныс бар.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер, сақтандыру комапаниялары, көлік және комерциялық  ұйымдар мүлікті пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық  операцияларды ақша қаражаттары  ман инвестициялардыңзамын жүргізу  бойынша сан алуан келісім  шарттық қатынастарға түседі. Қажетті  ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар  арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен  қатар кредиторлар өз қызметтерінің  саласында барлық  көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға  сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне  өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен  айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз  аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика  қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында қажетті  шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген  кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық  тексерулер өздерін  қызықтыратын  қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың  мемлекеттік  органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

Аудит өзінің кәсіби қызметінде адалдық, обьективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай білетінділік, тәуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ғылымиялық, нақтылық, жариялық, демократияшлдық принциптерді басшылықа алу керек.

Аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қағамдық сенімді  қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, обьективтілік және тәуелсіздік  принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне  сеніп тапсырған жұмысты мінсіз әрі адал орындалуы талқылауда білдіретін пікірінің обьективтілігі мен тәуелсіздігін  сақтауы керек.

Аудит теориясы және оны  басқару ғылымының бар ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір  бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық  базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын көрсетіп береді.

Аудит теориясың негізгі  элементтері компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар  және нормалардан тұрады.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар  дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын  түсінік болып табылады. Ол белгілі  бір уақыт аралығында, компанияның  жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші субьектілердің параметрлерімен  анықталды.

Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері. Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде негізгі  ережелер немесе аудиторлық процедураларының принциптері деп ұғуға болады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына  жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрстеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың сапасын  салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың  жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырыды.

Курстық жұмыстың негізгі  мақсаты – аудиттің жалпы түсінігі жайында толық мәлімет келтіру, аудит стандарттарымен және аудитті  жоспарлаумен таныстыру. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде аудит түсінігі жөнінде жалпы мәліметтер келтірілген. Екініші бөлімі аудит стандарттарына арналған. Ал үшінші бөлімінде аудитті  жоспарлау жөнінде сөз қозғалды.

Курстық жұмыстың міндеті  – жалпы аудиттің қандай ғылым  екенін және осы келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, қаншалықты дәрежеде аудиттің қажеттігіне көз жеткізу.

        1-ТАРАУ АУДИТТІҢ ТҮСІНІГІ

        1.1  Аудиттің түсінігі

Көптеген авторлар «шаруашылық-табыстылық көрсеткіштері» деген сөз құрамын  көп келтірген. Біздің ойымызша бұл  түсініктеме орынды айтылған деуге  болады. Себебі, объектісі келісім-шарт негізінде мазмұн талабына сәйкес анықталады. Кәсіпорын шаруашылығына толық  немесе бір бөліміне жүргізілсе де оған жасаған аудиторлық қорытындыда  кәсіпорынның «шаруашылық-табыстылық көрсеткішімен» байланыстылығы көрсетілмесе, ондай жағдайда аудиттің негізгі  мақсаты орындалмағаны. Нақты, әр елдердегі  аудит туралы анықтама берген авторларды қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой  Додж өзінің “Краткое руководство  по стандартам и нормами аудита”  кітабында “аудит – тәуелсіз, дербес тексеру және табыстылық ақпарат  туралы өз пікірін айту”, - деп анықтама берген. Басқа бір англиядағы белгілі  бухгалтерлік есеп, аудит маманы Роджер Адамс “Аудит негізінде кәсіпкерлік  ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте қажет мәліметтурдің дүрыстығын анықтаумен, кәсіпорынның табыстылық ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан міліметтердің шындығын анықтау” –  деп анықтама берген.  [5] 
        Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясынды “Аудит – ол кәсіпорын ақпаратындағы мәліметтердің, пайдаланушылар үшін табыстылық ақпарат көрсеткіштеріндегі мәліметтік күдікті барынша азайту” – деп анықтама береді. Осы аты аталған үш автордын ойын корытындылайтын болсақ, англиялық аудит және есеп маманы Роджер Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтынын көосетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлін өте жоғарыдеп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасы даму жолында болады деген сөз.  
Белгілі, АҚШ-тың аудит теорияасын және аудит жұмысының даму жолына көп еңбек сіңірген профессор Джек Робертсон екі анықтама береді. Оның біреуінде жоғарыда айтылған “мәліметтік күдік” – деген түсініктің мазмұнын бухгалтерлік есеп, аудит түрғысынан қарастыратын болсақ, ол бухгалтерлік есеп жасауда жіберілген қателердің салдарынан мәліметпайдаланушылардың кәсіпкелігіне зиян келтіру әсерін айтады. Яғни, аудитордың міндеті сол “Мәліметтік күдікті” бар мүмкіншілігінше азайтып, кәсіпкерлердің сенімділігін арттыру. Барлық саладағы кәсіпкерлер өздерінің экономикалық мәселелерін шешу барысында басылымға шыққан мәліметтерді күдіксіз падалануына аудит кепілдік беруі қажет. Осы өзінің ойын қорытындылай келе профессор Джек Робертсон аудиттің ең негізгі міндетінің бірі осы деп атап көрсеткен.  
Осындай ойын одан әрі жалғастыра отырып профессор “кәсіпкерлік күдік” – деген түсінік қосады. Бұл түсінікті кәсіпкершілік шаруашылығандағы күдіктенушілік, сенімсіздік немесе кәсіпкерлердің экономикалық даму жолындағы кауіпптілігі деп түсенугі болады. Оған себеп: инфляцияның күшеюі, салық төлемінің толқымалығы немесе көбеюі, сату процесіндегі бәсекелестіктің күшеюі, жұмысшылардың ереуіл жасауы мен тағы басқа көптеген себептерден болады. Осы аталған себептерден туындайтын “ кәсіпкерлік күдіктің” мөлшерін немесе зияндылығын кәсіпкер есептеп шығарып, өз шаруашылығын жүргезу үшін тиімді шешім қабылдай алады. “Кәсіпкерлік күдік” аудит жұмысына ешқандай әсерін тигізбейді.  
        АҚШ-тың аудит мамандары Э:А. Аренс және Дж. К. Лобск өздерінің жазған оқулықтарында мынадай анықтама береді: “Аудит ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсіздіқ жолымен кәсіпорын шаруашылық операцияларының дұрыстығына тексеру жүргізіп, сол мәліметтер белгіленген нормативтік үлгіге сай екенін анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру”. Шетел мамандарының аудит мазмұнына берген анықтамаларын қорытындылайтын болсақ, осы сонғы анықтама басқаларына карағанда біздің ойымызша аудитті толық қарастырған сияқты  
        К.Ш. Дюсембаев аудит мазмұны туралы мынадай анықтама береді: “аудит – дербес сараптау және қаржы есебімен қоса шаруашылық субъектілерінің барлық жағын қамтитын мәліметтерге экономикалық талдау жасайды, ішкі бақылау жұмысын тексеріп, бухгалтерлік есептің заңдылығын және нормативтік құжаттар талабына сәйкестігін анықтап, тапсырушылар талабына жауап ретінде түсініктеме қызметін атқару ” – деген. Автордың ойынша осы анықтамада аудит эволюциясы ескерілген, екіншіден – тәуелсіз дербестігі көрсетілген, үшіншіден – аудит процесіндегі талдаудың алатын орны ерекше делінген. Себебі, талдау арқылы кәсіпорынның қатшылық жағдайы анықталып, даму жолына сәйкес ұсыныстар берледі, төртіншіден – аудиттің консалтингтік қызмет көрсету жағы айтылған.  
Біздің ойыиызша, « аудит дегеніміз – дербес, тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкер ретінде келісім-шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық-табыстылық есебін, бухгалтерлік есеп көрсеткіщтерінтексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудиторлық қорытынды жасау және әртүрлі түсініктеме қызметін көрсету» - деп ойлаймыз. Себебі, аудит жұмысының көлемі – объектісі, шаруашылық субъектінің қалауында толық немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде. Екіншіден, қандай есебі болмасын оның мәлеметтерінің дұрыстығы, қатесіздігі тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады. Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты – аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапынан төлем жасап, аудит жасатудағы дірден-бір мақсаты – аудит қорытындысын алу. Себібі, тек аудит қорытындысын алған шаруашылық субъектілерінің есебі басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кедергісіз қарым-қатынаста болады. [12] 
       Аудиттің мазмұнын анықтамалар арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі түсінікті болған сияқты. Сонымен қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі терендеу қарастыру мақсатымен бізмына үш бұрыш үлгіссімен беруді ойластырдық:

1. аудитор-кәсіпкер, табыс  табу үшін кәсіпорындарға қызмет  көрсету. 

2. Шаруашылық субъектісі-кәсіпорын,  оған аудитор қорытындысы керек  
Ол кезінде басылымға шығуына кепілдік береді.

3. мемлеке, кәсіпорындардың  жақсы жұмыс жүргізіп табысты  болғанын қалайды, себебі олар  салық төлейді, аудит жұмысына  құштар болу себебі аудитор  тексеру барысында табыстылық  есебін тексеріп кәсіпорының  қанша табыс тақанын, қанша  салық төлейтінін анықтайды анықтайды.  Ал қажет болған жағдайда аудитор  тікелей мемлекет салық инспекциясына  мәлімет бере алады. Яғни, аудит  жүргізілген кәсіпорындарда табыс  сомасын жасырып қалу, салық төлемеу  үшін қылмысқа немесе басқалай  әр түрлі жалтарушылыққа жол  берілмейді.  
        Осы үшбұрыштың өзара байланысын қарастыратын болсақ, аудит “осы үшбұрыштың төбесін” қосып қана қоймай ерекше қызмет атқаратынын айту қажет. Біріншіден, «аудит қорытындысы» арқылы шаруашылық субъектілері бір қалыпты шаруашылығын жүргізуге қандай денгейде болса да даму процесін қамтамасыз етуге кепілдік алады. Яғни, бір регионды немесе бір ел көлемінде шаруашылық субъектілері даму жолында болған жағдайда ол елде өзінің экономикалық инфраструктурасы қалыптасады да, оның әсерінен сол елде нарықты қатынас экономикалық зандылықтары күшейіп, нағыз нарықты қатынасқа көшу арқылы ол елде тауар бағалары тұрақты деңгейге көшіп нарықты қатынас заңдылығын іс жүзінде қалыптастырады.  
        Екіншіден, «аудит жұмысы» үлкен мемлекеттік қызмет атқарады. Олай дейтін себебіміз, аудит тексеруі барысында кәсіпорынның табыс-пайда сомасы салық нақты анықтамадан қанша сома салық төлеу керек екенін, “салық есебінің” дұрыс жүргізілгенін аудиторлық тексереу арқылы анықтайды. Қандай бір елде болмасын үлкен экономикалык мәселе ол – салықтың тиісі көлемде жинау және де нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкестігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезде шаруашылықсубъектілері өз тарапынан “салық есебін” жүргізуге мәжбүр, оған қоса тек қана “салық есебіне” аудиттік тексеру жүргізіп, аудиторлық қорытынды алуға мәжбүр. Ондай жасамаған жағдайда салық инспекциясы қатал жаза қолданып, субъектілер айып төлейді.  
        Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында тағы да осы түсінікті әйдейі қарастырған дұрыс деп ойлаймыз. Ол аудит анықтамасының көбісінде аудитті тексеру деп анықтаған. Мысалы, авторлар келтірген он үш анықтаманың он бірінде тексеру деп, ал екеуінде бақылау жасауға құқысы жоқ. Тек ішкі аудитті ұйымдастыру барысында ғана арнайы бақылау жүргізілуі мүмкін. [10]

1.2  Аудиттің  мәні мен маңызы 

Аудиторлық қызметтің  мәні қаржылық есеп беруді, төлем есептеу  құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі  қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін  бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашлық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға  қызметтер ұсынытын аудиторлық фирмалардыңкәсіпкерлік қызметі болып табылуында.

Қаржылық есеп беру аудиттің мақсаты – аудиторға қаржылық  қорытынды есепті құрудың белгіленген  концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі апектілер бойынша  қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін  беру. Аудит мақсатында стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты  дегенде аудитордың алдына тұтынушы  қоятын мақсатты түсінуіміз керек.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер, сақтандыру комапаниялары, көлік және комерциялық  ұйымдар мүлікті пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық  операцияларды ақша қаражаттары  ман инвестициялардыңзамын жүргізу  бойынша сан алуан келісім  шарттық қатынастарға түседі. Қажетті  ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар  арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен  қатар кредиторлар өз қызметтерінің  саласында барлық  көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға  сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне  өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен  айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз  аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика  қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында қажетті  шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген  кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық  тексерулер өздерін  қызықтыратын  қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың  мемлекеттік  органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

Аудиттің маңызы тиісті  жақтардың  мүдделеріне қол жеткізуде  болып табылады. Атап айтқанда:

- экономикалық субьектілердің 

- салық қызметі тулғасындағы  мемлекеттің

- қаржылық есеп беруді  әр түрлі пайдаланушыларды 

- аудиторлардың меншік  иесі мен мемлекеттің мүдделерін  қорғау, сонымен бірге есеп және  қорытынды есеп беруді қамтамасыз  ету мақсатында.