Аудит теориясы жане стандарттары

Ішкі пайдаланушыларға басқару  шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер  мен бұрмалаушылықтар жоқ обьективті  қаржылық  ақпарат қажет.

Меншік иелену құқығына негізгі  өзгерістер енгізу процесі, егер бұрынғы  есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа обьектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Үшінші жаққа бағытталған  қаржыландыруду беру туралы өтініш  тексерілген есеп берулермен дәлелделінуі мүмкін.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар  дайындауға мүмкіндік береді. [3]

 

1.3  Аудиттің  негізгі құрамдары

Аудиттің мазмұнына қарастыру  қарастыру барысында оның нақты  құрамы айту қажет. Олар мыналар:  
        1. шаруашылықтағы субъеккт;  
        2. мәлімет;  
        3. аудитордың мамандығы ;  
        4. фактілерді жинау және бақылау;  
        5. аудит стандарты;  
        6. аудитор қпараты,есебі.  
        Осы көрсетілген аудит элементтерін жеке-жеке қарастыру қажет: 
        1. Шаруашылықтығы субъект .Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде сол субектінің шаруашылық бағытын ,көлемін анықтау қажет .Оны сол субъектінің шаруашылық параметірлері құрайды .Оған аудит барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің көлемі , мақсатты қарастырылыуы қажет. Мысалы, заң субектілері немесе  
эканомикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі .  
        2. Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәлімет қарастырады . Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп , өзінің жаңа мәліметтерін құрайды . Сол жұмыс барысында олардан кемшілік табуы немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін. Ол негізінде екі түрлі себептен болуы мүмкін:  
        1) ақпаратта кейбір мәліметтердің жетіспеушілігінен ;  
        2) ақпарат дұрыс жасалғанбағандықтан .

3. Аудитордың мамандығы  . Аудит жүргшізуші жоғары дәрежедегі , өз мамандығын жақсы меңгерген,  сарапшы ,білгір адам болуы  қажет . Аудит барысында ол  өзіне қажет фактілерді жинап  талдау жасайды , бір тұжырымға  келтіріп,  
қортынды жасауына пайдалана алатын болуы қажет .  
        4. Фактілерді жинау және бақлау .Аудитордың негізгі мақсаты ол- фактіні жинау. Себебі сол фактілер арқылы ол өзінің аудиторлық ақпаратын жасайды .  
        5. Аудит стандарты . Жиналған фактілер , мәліметтер өз кезегінде бір жүйеге  келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт дегеніміз мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру .

  6. Аудитор ақпараты. Аудитор  өз жұмысының қорытындысын тексеру  барысында анықталған кемшіліктердің  
мазмұнын ,өзінің аудиторлық қортындысын ақпаратында көрсетеді.  
Қорыта келгенде, жоғарыда келтірілген аудиттің міндетті құрамын қарастырмай , нақты аудит жүргізу мүмкін емес . Аудиттің міндеті мен мақсаты толық орындау үшін оның принціптерін білу қажет. [8]

 

1.4  Аудиттің  негізгі принциптері

Аудит жұмысы нақты принциптерді сақтау арқылы жүргізледі: 
        1. Ғылыми негізделігі . Аудиттің ғылыми негізгі оның метадалогиасының диалектиалық әдісімен дамиды . Эканомика тэориасындағы объективтік шындықты негізге алу болып табылады . Аудит жұмысының барлық мәліметі , тұжырымы ғылыми жолмен анықталған, дәлденген болуы қажет . Аудит  
қызметінің ғылыми даму барысы оның көптеген нақты факторларын талдау арқылы ол өзінің теориасын құрайды.  
Аудит жұмысы барысында ғылыми зерттеу әдісі қолданылады.  
Мысалы, аудитте эканомикалық талдау қолданылады, ол яғни фактілерді зерттеп қортынды жасау. Сондықтан да аудит фирмаларды зерттеу жұмысын, тәжирибесін игерген ғалымдар.  
        2.Объективтілік. Бұл қағида ойлану, тек қана фактіге сүйену арқылы ғана тұжырым жасау. Аудитор шыншыл, бұрмалаушылыққа бармайтын, тазалық ұстайтын маман болу керек. Ол өзінің аудиторлық қортындысына кәсіпорыннның табыстылық ақпаратын шыншылдықпен тексеріп , объективті көрсеткіштерін анықтауға міндетті. Оның қортындысы ешқандай күндіктенбеушілікке немесе сенбеушілік жол бермейтін дәлелді болу қажет.  
        3. Дербестілік . Қоғам тану жолында аудитордың статусы өз бетінше дербес деп танылған . Оған себеп ол бірінші ден , тапсырушыға тәуелді емес , өйткені ол төлем алуына алдын тапсырушыға тәуелді емес , өйткені ол онда төлем алуына алдын ала келісіп қояды, екіншіден, оның жұмысын мемлекеттік аудит заңы мойындайды, үшіншіден, тапсырушы мен аудитордың түпкі мақсаты бір . Олардың өзара келісім -шарт бойынша анықтайтыны тек қана шындық.  
Аудитордың дербестігін қорғау үшін арнайы шаралар қолданылады: аудиторларды ротациялау, аудитор соты, мемлекеттік аудитор тағайындау, мемлекеттік аудитор департаментін, аудитор комитетін құру.  
  Қорыта келгенде,аудит стратегиаын кеңейту тұрғысына арнайы инстеттар ашу қажет, аудитті жүргізу жұмысын жетілдіру қажет. Біздің ойымызша сондай жұмыстарды іске асыру үшін Мемлекеттік Қаржы Министірлігі , аудит платасы , бухгалтерлер ассоциациясы көмектесуі қажет .  
        4. Кәсіби біліктілік .Аудит жұмысын өте жоғары деңгейдегі мамандар жүргізуі қажет , ол теориалық және практикалық жағынан өте білімді маман болуы және арнайы аудит әдістерін жақсы біліуі қажет . Ол тексеру жұмысына машықтанған болуы керек . Аудитор өз жұмысына қажетті ереже нұсқауларын өте жақсы біліп іс жүзінде қолдана білуі қажет . Аудитор өз жұмысына анализ жасауда , сараптау жүргізуде , компютермен жұмыс істеуде . әбден машықтанған болуы қажет Ол барлық тексерушіге сене бермеуі керек , тек өзі тексеріп көзі жетпеиінше ешқандай қорытынды жасамауы керек .  
        5. Сенімділік , сөзге берік болуы ( конфиденцальность)  
Аудитор өз жұмысының комиссялық құпиалығын сақтауға міндетті . Үшінші жаққа өз мәліметін ерекше жағдайда ғана хабарландыруға, тапсырушымен жазбаша келісім жасау арқылы беруге қүқылы .

6. Тез-жеделдік принципі . Аудитордың жеделдігі ол өз  жұмысының тез, тианақты орындаудан  тапсырушыға аудит материалын  уақытымен тапсыру. Аудиттің тез,  жедел жүргізілуіне екі түрлі  себеп бар. Бірінші , аудит жүргізу  уақыты нақты белгіленбегендіктен,  екіншіден, аудит үшін төлем  сол жұмыс уақытымен есептелінеді. [1]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-ТАРАУ  АУДИТ  СТАНДАРТТАРЫ

2.1  Халықаралық  аудит стандарттарының сипаттамасы

 

Халықаралық  деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше  ұйым айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын Халықаралық  бухгалтерлер федерециясы бар.

ХБФ аясында аудиорлық  стандарттармен тұрақты дербес ұйымның  құқығымен әрекет ететін Аудиторлық іс тәжірибе бойынша халықаралық  комитет тікелей айналысады. ХАС  жалпы әлемдік деңгейден аудиттік деңгейі төмен елдердің бұл саладағы кәсібилігін дамытуға және халықаралық  ауқымда аудиттің тәсілдерімен сәйкестендіруге  ықпал етеді. ХБФ өткізілетін  тәуелсіз аудиттің кез келген жағдайында қолдануға келседе, ол жергілікті жерде  қолданылатын аудиттен асып кете алмайды, яғыни одан басым түспейді.

1948 жылы Америкалық алқалы  бухгалтер институты  “Аудиторлық  қызметтің жалпы қабылданған  стандарты ” деген атаудағы  он қаулыны мақұлдап қабылдады.  Содан бері олар айтарлықтай  өзгере қойған жоқ және олардың  пайдалануын бақылау көкейтесті  ету және қолдану бойынша ұсыныстарды  әзірлеуді және әдістік басшылықты  жүзеге асырушы  ХБФ арқылы  Аудиторлық іс тәжірибе бойынша  халықаралық комитет  әзірлеген  ХАС  негізінде жатады. Осынау  негіз қалаушы он принциптің  мәнін  кеңінен түсіндіріп  беретін ХАС та олар өз көрінісін  тапты.

Кейбір мемлекеттерде  ХАС ты өз стандарттарын әзірлеу  үшін база ретінде пайдаланса, ал өз стандарттарын әзірлемейтін мемлекетер ХАС ты ұлттық ретінде қабылдайды.

2000 жылдың  16-шы наурызында, Алматы қаласында өткен  ҚР  аудиторларының бесінші республикалық  конференциясында  ҚХАС қарастырылып  қабылданды.

“Қазақстандағы ХАС ”  атты біздің нұсқамызды Халықаралық  аймақтық бухгалтерлер федерациясымен Евразия аудиторлары барлық  ТМД  елдеріне негіз етіп алуға ұсыныс білдірді. ҚР аудитор палатасының  Кеңесіне осы бухгалтерлер мен  аудиторлардың  Халықаралық Кодексін қабылдауды тапсырды. Қалыптасқан жағдайға қарай  Аудиторлық қызмет туралы  заңның бухгалтерлік есеппен аудитті жетілдіру және дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Республикалық  аудиторлар палатасы  ХАС қа өтудің тұжырымдамасын сайлады. ХБФ тың қолданылуына ұсынылған  қолданыстағы барлық ХАС түпнұсқадан  орыс және мемлекеттік тілдерге аударылды.

Аудиторық іс - тәжірибе жөніндегі  Халықаралық комитет аудитті  өткізудің халықаралық стандарттары ілеспе қызметті көрету бойынша стандарттардан тұратын нормативтік құжаттарды шығарады. 1994 жылдың шілдесінен бастап ХАС аудит стандарттарының кодификациясында 29 ХАС пен 4  ІҚС болса, кодтарды қайта қарастырып өзгерткеннен кейін олардың жалпы саны 2005 жыл басында 50 - ге жетті, оның ішінде олардың 38 - і ХАС қа , ал 12 - сі халықаралық аудиторлық іс тәжірибе бойынша ережеге негізделді. [4]

ХАС ның негізгі бөлімдерінің  құрылымы мен мазмұнын қарастырайық.

Бірінші бөлім  “Кіріспе аспектілері” № 100-199 құжаттарына қосылады.

ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын  тапсырмалар – бұл әр үрлі жұмыс  түрлерінің орындалу нәтижелері бойына қалыптасқан қорытындыларман аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.

ХАС 110 Терминдерінің глоссариі  ХАС -та және оның заңдастырылған анықтамаларында  қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.

ХАС  120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық негізі.                                   

Екінші бөлім Жауапкершілікке   200-299 стандарттары кіреді.

ХАС  200 Қаржылық есеп берудің  аудитін реттеуші мақсатпен жалпы  принциптер – тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің көлемі және негізгі  мақсаттары мен принциптерін, сондайақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін анықтайды.

ХАС  210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскенін қаржылық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмыны мен формасы келтірлген. Ол жұмыс мөлшерімен жауапкершілік шараларын,есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы наутылайды.

ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру  ретіндегі сапасының  және жалпы  бақылау сапасының маңыздылығы  анықталып, осы екі бақылау түрінің  өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі.

ХАС 230 Құжаттау – аудитор  жасайтын немесе алатын жұмыс қаражаттарының типтік формалары мен мазмұны  туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс  қаражаттарының тиістілігімен сақталу  мәселелері ашып көрсетілген.

ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің  барысында алаяқтықпен қателіктерді қарастыруға аудиторлардың жауапкершілігі – өтiрік және қате ұғымдарын  анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі жауапкершілігін  белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің нәтижесінде пайда  болатын материалдық үнемдеуді  анықтау мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті  жоспарлау керек. өтіріктер немесе қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға әрекет ету ұсынылады.

ХАС  250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан аутқымау мен бұлжытпай сақтаудғы аудитордың және тексерілетін  ұйымдардың жауапкершілік деңгейлері анықталған.

ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін хабарлау – тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.

Жоспарлау деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт көрсетілген. ХАС 300 – Жоспарлау, ХАС 310  Бизнес білімі, ХАС 320 Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудиторлардың түсіну маңыздылығы, аудитттегі елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сиптталады.

Төртінші бөлім Ішкі бақылау 

ХАС 400  Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау.

Клиенттің ішкі бақылау жүйесін  зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.

ХАС 401 Компьютерлік ақпарат  жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін  жағдайда қолданылуы қадет қосымша рәсімдер ашып көрсетілген.

ХАС  402 Қызмет көрсетуші  ұйымдар пайдаланатын субьектілер  ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың  есеп берулерін  дайындау мен есеп жүргізуді алған  ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері  келтірілген.

Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдеулер стандартары кіреді.

ХАС 500Аудиторлық дәлелдеулер  аудит мәліметтерінің көздерімен табиғатын, сондайақ мәліметтердің және осы  мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

ХАС 501 Аудиторлық дәлелдеулер  – ерекше баптарды қосымша қарау. Құндылықтрды сақтау бойынша құжатты  басшылық, дебиторлардың есеп шотарынан  және талапар мен критерийлер  бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда  шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты  алудың басқа процедураларын қолдану.

ХАС 505 Сырттай растау –  үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.

ХАС 510 Алғашқы тапсырмалар  – бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш  рет жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондай кезде  есепшот бойынша аудитордың жауапкершілігі анықталады.

ХАС 520 Аналитикалық процедуралар  –  талдамалы тексерулердің  процедурасының және оның міндеттемелері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың сипаты берілген. әдеттен тыс қатынас  пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін  аудиордың зердедеу мәселелері қарастырылады.