Қаржы нарығы және қор биржасы

3. Облигация иелерінің дауыс қүқығы болмайды, олар акционерлердің жиналысына қатыспайды және корпорацияны басқаруға қатыстырылмайды. Акционер өзінің мүліктік мүдде-сіне қатысты барлық мәселелерді шешуде дауыс күқығына ие болады.

4. Облигация бойынша төленген пайыздық төлемдер корпорацияның шығынына жатқызьшады және салық салына-тын табысты кемітеді. Сонымен қатар салык салынғаннан кейін корпорацияның алатын таза табысы дивидендтердің көзін құрайды.

5. Облигациялар, әдетте, белгілі бір мерзімге шығарылады, ал акциялар мерзімсіз бағалы қағаз болып табылады.

Облигация жіктелімін былайша көрсетуге болады:

Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) — орталық және жергілікті үкімет органдары шығарған борыштық бағалы қағаздар. Олар ішкі және сыртқы мемлекеттік қарыздың формалары болып табылады.

Ішкі МБҚ қарыз қатынасында оның ұстаушысыньң мүліктік құқығын айғақтайды. Оның қарыз алушыларына KJP Үкіметі, ҚР Үлттық банкісі, жергілікті атқару органдары жатады. Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады.

Қазақстан Республикасында олардың алғашқы орналасуы әдетте ҚР Қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкісі арқылы өтеді. Барлық МБҚ құжаттандырылмаған формада шығарылады.

Нарыктык -  МБҚ алғашқы орналасуынан кейін еркін қайта сатылады.

Нарыктык, емес — қайта сатылмайтын, белгілі бір мерзім өткеннен кейін эмитентке қайтарылуы мүмкін мемлекеттің бағалы қағазы.

Дисконттык -  МБҚ номинал қүнынан томен багамен шығарылады, бірақ номинал қүны бойынша өтеледі. Нарықтық және номинал қүндардың арасындагы айырмашылық осы бағалы қағаз иесінің табысын қүрайды.

Купондык — белгілі бір пайызды есептеумен номинал қүны бойынша шығарылады әрі өтеледі.

МБҚ әр түрлі әдістермен (аукцион, сауда-саттық, ашық сату, жабық тарату және т.б.) орналастырылады. Кез келген занды және жеке тұлғалар, сондай-ақ резидент еместер де оның сатып алушылары болуы мүмкін. Негізгі инвесторларына түрғындар, екінші децгейлі банктер, зейнетақы және инвести-циялық қорлар, сактандыру компаниялары жатады

2.2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының операцияларын жетілдірудің жолдары

       Бағалы қағаздар нарығы механизмі барлық экономикалық субъектілерге қажетті инвестициялық ресурстарды тартуды жүзеге асыру мүмкіндігін ұсына-ды. Акцияларды шығару кәсіпорынның тіршілік етуінің барлық мерзімінде ресурстарды шектеусіз, мәңгі пайдалануына мүмкіндік береді.Облигацияларды шығару арқылы инвестициялық ресурстарды алуды тиімді түрде қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мемлекет бюджеттік тапшылықты жою үшін ақша белгілерін эмиссиялау емес, бағалы қағаздарды шығаруды қалайды.

      Бағалы қағаздар нарығы көптеген елдер үшін әр түрлі қатынастарда қаржы-лық экономикалық өсуі мен ұлттық бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатуда маңызды механизм болып табылады.

      Қазігі таңда бағалы қағаздар нарығы ұлттық шаруашылықтың жоғары дең-гейде дамуы мен халықаралық экономиканың негізі болып табылады. Оның да-му деңгейі кәсіпкерліліктің мәдениеті мен экономикасының дамуынан байқала-ды. Бағалы қағаздар нарығы « экономикалық жағдайдың» барометрі болып табылады. Бұл нарық еркін ақша қатынастарынан және оған қажеттілігі бар капитал қоғалысына байланысты туындады.

    Бағалы қағаздар нарығындағы бірінші реттілік нарығы қанша қарқынды даму үстінде болса да, екінші реттілік нарық механизмі артта қалуда. Соның салда-рынан қор нарығының бірінші реттілік нарығы бәсеңдейді. Ресей ғалымдары-ның айтуынша бағалы қағаздар нарығы бағалы қағазға деген қатынасқа байла нысты өседі, алайда соңғы уақыттары осы нарықтың екінші реттілігінің артта   

қалуынан бағалы қағаздар нарығы толығымен әлсірейді деген сөз.

     Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялау уақытында басқа барлық  қаржылық секторларға қарағанда бағалы қағаздар нарығы артта қалды. Қор на-рығындағы көптеген мәселелердің шешілмеуінен нарық мүлдем жойылды деп айту қате тұжырым. Себебі, қор нарығы позитивті процесс негізінде дамып отыратын жас, орнықты және перспективалық нарық болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы мемлекетте қаржылық ресурстарды қайта бөлу жүйесінде маңызды роль атқарады, сонымен қатар нарықтық экономиканың қалыпты қалыптасуында маңызы зор. Сондықтан Республика Үкіметі мен басқару органдарына қойылатын талап қор нарығының дамуын белгілі бір ретпен реттеу қарастырылады.

       Бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуын келесі жолдармен шешуге болады: 

      Бағалы қағаздар нарығының қатысушылар санын көбейту;

      Бағалы қағаздарды иемденушілердің құқығын тұрақтандыру;

      Қатысушылар үшін бағалы қағаздар нарығының «мөлдірлілік» ақпаратын енгізу, яғни бұл арқылы инвесторлар үшін тәуекелділікті төмендетіп, нарыққа жаңа бастау алады;

      Еркін ақша қатынастарының эффективті мобилизациясын иемденетін инфрақұрылымдық нарықты жетілдіру, бағалы қағаздар үшін сатушы мен сатып алушыларға арналған нарықтың нақты құнын белгілеу, сонымен қатар операция бойынша нарық қатысушыларының шығыстыран дамыту.

       Әлемнің барлық мемлекеттері  мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы ішкі мемлекеттік қарыздарды және құнды ұстап тұруды реттейді. Қазақстанда бұл нарық заңды түрде ірі институттық инвестор болып табылады.

       Қазіргі таңда Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы көптеген инвесторлар үшін қаржы қажеттілігін қамтамасыз етуде толыққанды механизм болып табы- лады. 1991 жылдан бастап Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыпта-суына және экономикада нарықтық қатынастардың құрылуына экономикалық қайта құру әсер етті. Қазақстан Республикасында қаржы нарығы құрылып қана қоймай, сол саланың дамуында белгілі бір жетістіктерге жеткендігі көрінеді. Соның негізгілерінің бірі:

─ Бағалы қағаздар нарығында тұрақты жетілген және  дамыған  техникалық ин- 

   фрақұрылымның құрылуы;

─ Бағалы қағаздар нарығының заң  шығару   базасының  прогрессивтілігі  және

   ТМД мемлекеттер ішінде оның жоғарғы деңгейде корпоративті басқарылуы;

─ Ірі ішкі институттық инвесторлардың құрылуы және бағалы қағаз портфелін

   басқару;

─ Корпоративті облигация нарығының потенциялды дамуы.

   Бағалы қағадар нарығын жетілдірудің негізгі бағыттары болып келесілер саналады:

      Қажетті тартымды құралдардың тапшылық мәселелерін шешу;

      Ішкі институттық инвесторлардың дамуына қажетті мүмкіншілікті құру;

      Техникалық инфрақұрылымның дамуы;

      Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының екі деңгейлі жүйесін жетілдіру болып табылады.

     Қаржы нарығының, атап айтсақ, бағалы қағаздар нарығын дамытуға арналған Қазақстан Республикасының қаржылық сектор тарапынан 2003-2010 жылдарға арналған дамыту концепциясы белгіленді және ол Еуропалық Одақпен стандартты түрде анықталған.

    Қажетті тартымды құралдардың тапшылық мәселелерін шешу. Тартымды құралдар көзіндегі тапшылық мәселелері бағалы қағаздар нарығының бастысы болып табылады. Бұл салада басты институттық инвесторлар зейнетақы активтерін қадағалау. Берілген мәселелер бойынша басты бағыт болып, институттық тартымды бағалы қағаздарды жоғарлату. Бұл мақсатқа жету болып корпоративті басқарудың тұрақтылығын қарастыру, құқық қорғау принципте-рін нығайту, акционерлік қоғам саласындағы мәселелердің шешілуі. Қазақстанның қор нарығында ақпаратты жоғарлату мәселелерін шешуде қаржының орталықтанған жүйесі енгізілді. Жақын арада Қазақстандық өндірісте мемлекеттік акциялар пакетін іске асыру бағдарламалары қолдануда.

      Ішкі институттық инвесторларды дамыту. Бағалы қағаз нарығының да-муы бағдарламасының бірі инвестициялаудың ұжымдық формасы арқылы нақты экономикаға маманданбаған инвесторлардың жиналу механизмін құру болып табылады. Алайда республика аумағында бағалы қағаздар нарығында маңызды орын алатын ішкі институттық инвесторлар ретінде танылатын сақтандыру орындары толық дамымады. Сақтандыру нарығын дамыта отыра бағалы қағаз нарығы да белгілі бір жетістіктерге жететіндігі анық.  Мемлекеттің қоятын шаралары  ол қор инвестициясының даму бағытын болжай ды. Осыған байланысты 2003 жылы «Инвестициялық қор» туралы заң құрылды.

      Техникалық инфрақұрылымды жетілдіру. Бұл саланың жетілдіру мәелелерінің бірі болып Қазақстан азаматтарын қажетті қаржылық ұйымдармен қамтамасыз ету. Сол үшін трансфер агенттер желілерін дамыту қажет. Осы салада басты аударатын мәселе болып KASE және Орталық депоиторий қарастырылады.

      Бағалы қағаздар нарығын реттеудің екі деңгейлі жүйесін дамыту. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының өзіндік реттеушілік ұйымын дамыту шебінде осы нарықтағы кәсіби қатысушыларының қызметін бақылауды оларға жеке функция ретінде бөлу мүмкіндігі қарастырылады.

        Сонымен қорытындылай келгенде бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін:

1)  бағалы қағаздар нарығының жіктелуін ұлғайту;

2)  бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің атқаратын ролін көбейту;

3)  барлық техникалық функцияларды атқаруда бағалы қағаз нарығында транс-

     ферагенттік желілерді жетілдіру;

4)  инвестициялық қорды жетілдіру;

5)  «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы инсайдерлік

       келісімшарт » туралы заң жобасын қайта өңдеу;

6)     бағалы қағаздардың шығарылуына байланысты транзакциондық шығындар-

      ды төмендету.

Аталған үлгімен бағалы қағаздар нарығының дамуы оның сапалы жақсаруы

на жекелеген инвесторлардың құқықтарымен қызығушылықтарының тұрақ тылығы мен бірқалыптылығын қамтамасыз етуде бағытталған және болашақ та да бағытталмақ.   

3. Қор биржасы

Биржаның функциясы мен мәні

Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады, өйткені қаржылық кұралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.

«Биржа» терминінің пайда болуы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан. Біріншісі жаңа латынның «bursa», яғни әмиян деген сөзіне негізделеді. Сонымен қатар, француз тілінде «bourse» сөзі де әмиян және студенттік шәкіртақы магынасын береді; неміс тілінде «burse» және итальян тіліндегі «borsa» да сол мағынаны береді.

Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында турған Вандер Бурсе атты голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол түрған үйде үш әмиянның суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер сатушылардың жиналуына ыңғайлы алаң болатын, мүнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белгілі бір төлемге алғашқы биржашыларға берген.

Егер заң тұргысынан карайтын болсақ, биржадағы опе­рациялар қомакты табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер ұсына отырып, тек қана өзін-өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып қана отыр. Құқыктық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық түсімдерін кызметшілер жалакысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған қызмет көрсетуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда аландарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуга, жаңа технологияны енгізуге және зерттеуге кетеді.