Жұмыссыздық түсінігі

4. Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын  меншіктеушілер мүддесі үшін жүзеге асырылады.
5. Меншік субъектілері: жеке түлғалар, отбасы, әлеуметтік  топ, өндірістік ұжым, халық, басқару  органдары бола алады. Меншік объектілері: өндіріс құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар, ақпарат,  интеллект,  жұмыс  күші болып табылады.

      Экономика теориясында осы уақытқа дейін  ерекше таластың бірі - халық шаруашылығына экономиканың қандай жүйесі ең тиімді деген сауал болып келеді. Онда нарықтың экономика жүйесі ең төмен деңгейде тұтынумен тұрақты қатынас болып келсе осы деңгейде, экономикалық тиімділік калыптасу болып келеді. Сонымен қатар, осы жүйе бойынша бағаның қалыптасуы және таза пайданың калыптасуы және таза пайданың деңгейі, өндірісте не өндіру керек, қандай тауар өндіру керек деген мәселенің негізіне айналады.

    Нарыктық  экономикасының тек нарық механизміне  сүйеніп, кәсіпкерлік шаруашылықтың мемлекеттік басқарудан тыс болуып көздейді. Яғни, басты баға қалыптасу механизмі – бәсеке  негізі, бәсеке зкономикасы  нақтылы жағдайда тұтыну үстемділігі болып келеді. Қорыта келгенде, нарықты экономика жүйесінде бағаның мемлекеттік деңгейде реттелуі жойылады. Баға еркін  қалыптасу жүйесінде болып келеді. Оның үлгісі: өндірісте өнім шығару, тауарды ұсыну, тұтыну болып келеді. Өндірім   мен   ұсыным,   тұтыну мен келісім негізінде баға қалыптасып отырады. Оның негізгі бүкіл ресурстарды оның ішінде табиғат ресурстарын бөліп бағыттау негізі қалыптасады. Экономикалық жүйенін ең жоғары дәрежесі осы жүйе болып келеді.   Экономикалық   жүйелерді   құруда   басты   мәселе   ол меншік субъектілері:

1. жер, оның қойнауындағы байлық, су, басқа пайдалы ресурстар;
2. өсімдіктер, мәдени бұйымдар, құнды қағаздар, дүние-мүліктер;

    3. мемлекет, ұжымы және адам — еңбек ресурстар. Тағы басқа көптеген түрлі үлгідегі дүние - мүлік заттар, капитал тағы басқа заттар.

    Осының  қатарында меншік үлгілері сан-алуан  түрлі бола тұра, негізгі   қасиетте болады. Олар алғашқы қауымдастық, сенімділік, мемлекеттік,   ұжым халықаралық. жеке меншік. Осындай иемденушілік: феодалдық. буржуазиялық, социалистік, мемлекеттік, акционерлік болады. Олардың     қатарында: кооперативтік біріккен, жеке акционерлік, мемлекеттік, шаруашылық  біріккен   түрлері   болады. Нарық  экономика жүйесінде, жеке және басқа меншікте қоғамдық жиынтық өнім қалыптасады. Осы қосынды өнім ең басты, біртіндеп, белгілі бір мерзім кезеңінде өндірілген материалдық игіліктер қосындысы және жеке капиталдардың өзара уласқан   және байланысты сомасы. Онымен қатар, қогамда белгілі бір уақыт мерзімде еңбек пен жасалган жана құн.

    Нарық экономика жүйесінің теориялық  негізінде ұлттық табыс оның түпнұсқасы, мазмұны және қалыптасу иегізі белгілі бір уақытта қоғамда     өндірілген материалдық игіліктер қосындысы. Оның қатарында жалпы   ұлттық табыс жеке капиталдардың өзара біріккен байланысты жиынтығы ретінде қалыптасуы. Ол қоғамда белгілі бір уақытта еңбекпен жасалған жаңа   құн қосындысымен, біртұтас көлемде қалыптасады. Қорытындысы, қоғамдық капитал ретінде қалыптасқан жылдан-жылға мемлекеттің   өркендеуіне негіз болады. Белгілі бір уақытта, қоғамда өндірілген материалдық игілік пайда болады. Оның негізі жеке капиталдың өзара қалыптасқан қосындысы және қоғамда ол - жанды еңбекпен жасалған жаңа құн. Қосыла, қорыта келгенде, қоғамдық капитал туындайды. Онын қалыптасуында басқа да экономикалық, ондағы жүйелік ренталық негізде ауыл шаруашылығында жұмысшылар жасаған қосымша құнның бір бөлігі кіреді. Ең нашар жер мен орташа құнарлық  және  жоғары  өнім  түсімі  бар  жерден өндірілген өнімнің өндіріс бағасы арасындағы айырмада қосылуы. Сонымен қатар жер, аймақ бөлігінде қалыптасады. Сөйтіп дәйекті түрде   жұмсау нәтижесінде капитал пайда болады. Олардың қатарында жалпы     капиталдың  қалыптасуына дифференциалдық  рента I және II қатысып,  есепке алынып, нақты экономикаға әсер етеді. Ол дифференциалдық рента бойынша ауыл шаруашылығында жұмысшылар еңбегімен жасаған қосымша құнның бір бөлігімен, ең нашар жер мен орташа және аса құнарлы жерден өндірілген өнімнің өндіріс бағасының арасындағы айырмасы және белгілі уақытта жер бөлімінің көлемінде капиталды да дәйскті түрде жұмсау нәтижесінде пайда болады. Осы қатарда экономикалық теорияның негізінде, дифференциалды II - рентаның әсері ең бастапқы нарық экономика жүйесіндегі әсері ауыл шаруашылығында еңбекпен жасаған қосымша құнның бір бөлігі болып, капитал негізінде құрамына кіреді. Сонымен қатар, жер құнарлылығына байланысты, жерден өндірілген өнімнің өндіріс бағасы арасындағы пайда ретінде қалыптасады. Яғни, жер бөлігінің көлемінде капиталды дәйекті түрде жұмсау нәтижесінде пайда болады. Жалпы алғанда, қандай да экономикалық жүйе пайдаланбасын, экономика ол тұрақты - негізгі капиталмен қатар, өндірісте тауар шығаруда өзгермелі капиталды оны айиалмалы кормсн байланыстыра отырып, пайдалану болады. Ол түпкілікті макроэкономикада айналым жэне оның проблемаларын шешіп, өндірісті дамытып, экономикалық өрлеу, қамтамасыз етіледі. Осындай негізде нарықты экономика жүйесінің қалыптасып дамуы - тарихи әлемдік негіз.

    Айналмалы қор өндіріске, өндірістік емес басқа  өнім шығару жұмыс қызметке қажетті материалдық шикізат, ақша айналымындағы басқа өндірісте бір циклде пайдаланып, өзінің формасын өзгертіп, өндірілген өнімнің, тауардың қарамағындағы кіретін қорлар жатады. Экономикалық есептеу -талдауда теориялық негіздерді дәлелдеуде, ең басты техника - экономикалық корсеткіштердің жүйесі арқылы айналмалы қор мен оның көрсеткіштері болып келеді. Ол оның негізі түпкілікті алғанда - өзгермелі капитал. Осы деңгейді қортпа айтсақ, айналмалы қор - тауар өндіру қызмет жасау негізі. Ондағы өнім рөлі барлық өндіріске қажетті басқа халық шаруашылығы салалары жұмсалатын шикізат түрлі материалдық заттар, ақша қорлары және аймалмалы барлық шығын болып келеді. Оның қатарында еңбек ақы қоры,    оны төлеу осының бәрінің қосындысы қорытындылайды. Жалпы айналмалы қор екі түрде болады:

1. материалдық негіз;
2. ақша айналымы, ақша қоры айнанымы қор өндірісте не басқа салаларда микроэкономикалық негізде пайдаланылады;

    Яғни, өндірістік, өндірістік емес мекемелердің ішінде, жалпы шығын ретінде несие өндірістік шығын ретінде. Олардың сомасын есептеп талдауда, өзіндік құн көрсеткішімен есептелініп, шығарылып отырады. Жалпы алғанда, капитал құрамымен: С+V+m; тікелей байланысты.

    Нарықты экономикада, микроэкомомикалық негізде, айналымда үш негізгі сұрақ туады:

    1. не өндіру керек, қанша, қандай көлемде;

    2. өнімді қалай өндіру керек (ұйымдастыру, технология, сапасы, стандарт);

    3. өндіргіш өнімді - тауарды қоса нарыққа қалай жеткізіп тұтынушыларға сату, қалай орындалатындығы, ұйымдастырылуы керек (маркетингтік зерттеулер, тұжырымдаулар, ұсыным жасау);

    Осы мәселелерді шешуде арнаулы ғылыми зерттеу және ұйымдастыру     мен  басқару жүйелері құрылып, тұрақты зерттеулер жүргізіледі. Шешім қабылдау мәселелердің әртүрлі баламалары шығарылып отырады. Ол вариантта бірінші, нарықтық нұсқаларының құрылуы және нарықтық экономика жүйесін құру. Екінші, сонымен экономикалық жүйе құру, әкімшілік жоспарлы экономика  жүйссін   құру. Басты  нұсқау балама әрбір    мекеме, өндіріс, шаруашылық субьектісі экономикалық нұсқа жасауда, таза пайда критерийдің ең жоғары деңгейіне жеткізуді қамтамасыз ету болады. Оның екінші түрі, саяси орталық шешім қабылдау болып келеді.

    Осы экономикалық нұсқаның мазмұнына келсек, түрлі шығынды пайдалану, материал, затты пайдалану және жер қойнауының байлығын пайдалану. Осы негізде жалпы экоиомикалық нұсқа құрып пайдалану, артық қосымша құн өндіру әдісі керек. Ол:

    а) жұмысшының еңбек өнімділігін арттыру, артық қажетті уақытты кемітіп, қосымша уақытты көбейту арқылы;

    ә) өндірілген тауардың қүнын ол тауардың қоғамдық кұнынан әр түрлі жолдармен кеміту нәтижесінде алынатын құн;

    б) жұмысшының жұмыс күнін ұзарту арқылы өндірілген қосымша құн.

    Жалпы алғанда, капиталмен тауар құны әрдайым  байланысты. Егерде осы тұрғыдан тұрақты капиталды алсақ, жұмыс күніне сатып алуға жұмсалатын, әрі өндіріс процесінде өсіп-ұлғаятын капитал болып келеді. Онда ол өз құнын дайын өнімге біртіндеп өткізетін заттар ретінде болуы да мүмкін және сонымен қатар, өндіріс құрал-жабдықтары түрінде болатын түрлері бар. Сол сияқты капитал өндірісті дамытып, өнім шығаруда өзгермелі капитал ретінде роль атқарады. Атап айтқанда, жұмыс құнын сатып алуға жұмсалатын, әрі өндіріс процесінде өсіп - ұлғаятын капитал. Осымен байланысты құнын дайын өнімге біртіндеп өтейтін заттар негізінде болады. Оған қоса аталған капитал, өндіріс құрал-жабдықтары негізінде болады. Өндірістік негізде өндірілген өнім, келешек тауардын негізгі құрамы болып келетін: шикізат, материалдық заттар тағы басқа ресурстар болып келеді. Жоғарыда айтылгандай, өндірістегі жұмыс күші, тауарды тұтыну құны негізгі экономикалық нарық мәселесі. Ол өзінің жұмыс күші құнынан артық жасаған еңбекақы төленбеген еңбек арқылы жасалған құн. Капитал көлемін арттыру, жеке және жалпы қоғам көлемінде әсер етеді. Жұмысшының және оның жанұясының өмір сүруі үшін, тіршілігіне қажетті, қорыта айтқанда тіршілік жалпы тұтыну өмірде пайдаланатын заттардың, бұйымдардың, киім - кешек, азық түліктің құны. Өндірісте еңбектену процесінде жұмысшының өзінің жұмыс күшінің құны мөлшерімен алғанда, артық қосымша құн өндіру қабілеті тұрақты қосылып отырады.

    Экономика мен саясаттың байланысы әлеуметтік-экономикалык дамуда саясат пен экономика бір-бірімен органикалық байланыста болып келетіні айқын. Әлемде, тарихта, өмірде олар біріне-бірі тікелей әсер стеді. Әлемде әрбір ел бойынша саяси экономикалық пікірталас, макроэкономикалық тақырыптар саясаттың экономикаға тікелей әсері, саяси экономия объективті ғылым. Онда аралас экономиканың нұсқасын макроэкомомикалық теориясыз ғылымда айқындалған теориясыз, методология еркін бағалау негізінсіз, экономикалық нұсқаулар құрып, даму мүмкін емес. Аса бір маңызды макроэкокомикалық мәселенің бірі, ол үш бөлімнен тұрады.

    а) қаралайым фундаменталдық, макроэкономикалық функциялық нұсқа;

    ә) нарықтық нұсқа, жоспарлы және аралас нұсқамен салыстырмалы түрде алғанда;

    б) орта нарық рыноктарын экономикалық талдау. 
Яғни, макроэкономикалық теория егерде аралас экономика   жүйесін алсақ.   оның   қарапайымда   конъюнктура саясаты,   мемлекеттік   сектормен   оны    қаржыландыру және макротеория негізінде макроэкономикалық  талдау    жасау. Экономикалық есептеу талдауда, теорияның негізінде дәлелдеуде, ең басты техника - экономикалық көрсеткіштердің бірі -  айналмалы қор болып келеді. Оның басты көзі өзгермелі капитал, қандай да болмасын өпдірісте  және де әлеуметтік салада ешқандай өнім шығару немесе қажетті жұмыспен қызметтерді орындау, айналмалы қорсыз болмайды. Осы тұрғыдан тауар заңына келсек біріншіден, қандай да болмасын өндірілген заттық тауардың   пайдалылығы өнім қоғамдағы белгілі бір қажетін қанағаттандыру. Тауар өндірілген рынок алмастыру қатынасы қажетті жағдай. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Меншік түрлері және олардың экономикалық қызметтері. 

    Меншік  қатынастары мынадай қызметтерді  қамтиды:

    а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру қожалық ету);

    ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);

    б) бөлу (заттың құқықтық тағдырын анықтау - сату, айырбастау, сыйға тарту т.б.).

    Меншіктің экономикалық өткерілуі, оның иесіне табыс, рента, пайыз, дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады. 

Меншіктің экономикалық түрлері:

    Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маныздырақ.

    Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің  экономикалық катынастары кез келген экономикалық моделін (нарыктық, әміршілдік-әкімшілдік, мемлекетгік, аралас және т.б.) құрастырушы  болып табылады.

    Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің  тайпалық немесе қауымдастық түрлері  белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың ыдырауы, отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда  болды. Жеке адам жердің меншік иесі болып, оны өндіру сол адамнын өзіне  және оның отбасына берілді. Ол өзін басқа  отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан  қорғау үшін қайтадан қауымдастыққа  біріге бастап қауымдастық меншігін құрады. Калалық мекендер құрылып қалаға берілген жерлер қауымдастық меншігіне айналады. Бұл жерде кауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде көрінеді.

    Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ ұжымдық (қоғамдық), жеке еңбектік және мемлекеттік (қауымдық меншік иелері) меншік түрлері қалыптаса  бастады. Осылардын ішінен кейінірек  жеке және мемлекеттік меншік  түрлері  көбірек дами түсті. Мемлекеттік  меншік өзінің барынша дамуын әкімшілік-әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО-да (1917-1991 жж.) жүзеге асырылып, оның үлесі  басқа меншік түрлерінін жалпы құрылымында - 88,6% құрады. Алайда, нарыктық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктін үлесі 5%-дан 30%-ға дейін ауытқиды.

    Экономикалық  және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік басқа меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы  мүмкін. Ол онын атқаратын қызметімен жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының калыптасуы, экономиканың салалық құрылымының  оңтайландырылуы нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке  қол жеткізу арқылы сабақтастырылады.

    Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы  нақты өмірде жағымсыз тұстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда  болуына алып келді. Ол экономика  үшін аса қауіпті еді: мемлекеттік  өндірушінің тұтынушыға үстемдігі  пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және тапшылық пайда  болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным  қалыптасты.

    Осыдан  мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті жою  емес, оның монополиялық үстемдігін жою  туралы әңгіме болып отыр.