Жалпы Ұлттық Өнім (ЖҰӨ)

Жалпы ұлттық өнім нақты көлемінің есебі үшін базисті жыл, мәселен 1982 жыл таңдалады. Содан кейін барлық тауар құны 1982 жылғы құнмен есептелінеді және жинақталады. Сонымен, біздің алма-апельсин экономикамыз үшін нақты жалпы ұлттық өнім 1990 жылда былай болады:

        Нақты ЖҰӨ = (алма бағасы 1982жылы х алма саны 1990жылы) + (апельсин бағасы 1982жылы х апельсин саны 1990 жылы)

Яғни, баға тұрақты  болғандықтан, жалпы ұлттық өнімнің  нақты көлемінің шешіміне алма мен  апельсин өндірісі көлемінің өзгерісі ғана әсер етеді. Сондықтан, нақты жалпы  ұлттық өнім – бұл базисті жылдағы  өндірілген өнім бағасының жиынтығы (яғни 1982 жыл).  Халықтың материалдық  тұтыну қанағаттануының дәрежесі өндірілген тауарлар мен қызметтерге тәуелді  болса, онда атаулы жалпы ұлттық өнімге қарағанда, экономика жағдайының тура көрсеткіші нақты жалпы ұлттық өнім болып табылады.

 

 

 

 

 

II. ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМДІ  ЕСЕПТЕУ ӘДІСТЕРІ

  2.1 Аралық өнім және қосымша қосылған құн

Жалпы ұлттық өнім көлемін өлшеуде батыстық экономистер  мен статистика қоғамдық өндірістің ұлғаймалы концепциясына сүйенеді. Жалпы ұлттық өнім материалдық өндірісте  өндірілетін игіліктер мен қызметті ғана емес, сонымен қатар материалдық  емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық  сақтау, білім беру т.б. қамтиды. Жалпы  ұлттық өнімді «сол елдің өндіре алатын тауарлары мен қызметінің жиынтық  санын дәлірек сипаттайтын өлшем  ретінде батыс экономистері оны  өлшеудің екі әдісін ұсынды»:

     Аралық өнім және қосымша қосылған құн әдісі. Жалпы ұлттық өнім белгілі уақыт кезеніңдегі қоғамның қарамағындағы игіліктер мен қызмет түрінде анықталады. Жалпы ұлттық өнім көлемі бір жылда өндірілген өнімнің ақшалай есептегендегі сомасы. Бұл көрсеткішке мемлекеттің тауарлар мен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға шығындары да енеді. Сонымен, жалпы ұлттық өнім осы әдіспен анықтағанда тауарлар сатып алу, қызмет көрсету және жеке инвестицияларға жұмсалған мемлекет шығындарының қосындысы.

         Табыстар мен шығындар ағымы әдісі. Жалпы ұлттық өнім жеке адамдар мен кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды (жалақы, процент, рента және пайда) және өндіріс факторларының орнын толтыру сомасы ретінде анықталады. Оған жанама салықтар, амортизация жарнасы да кіреді. Жалпы ұлттық өнім халық шаруашылығы табыстарының сомасы ретінде де анықталады.

Екі әдістің  екеуі де бірдей бағалы. Дегенмен АҚШ-тың  Сауда министрлігінің экономикалық талдау бюросы жүргізетін жалпы ұлттық өнімді есептеу статистикасы ең жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Мұнда  жалпы ұлттық өнім оқшауланбай, қайта  ұлттық есептеу жүйесінің шеңберінде есептеледі, жалпы ұлттық өнім мен  ұлттық табыстан басқа, тамақ пен  күрделі қаржының салааралық балансын, финанс ағыстарының балансын, ұлттық байлық пен еңбек ресурстарының  балансын қамтиды. АҚШ-тың жалпы  ұлттық өнімі түпкі тауарлар мен  қызмет көрсеуді есепке алады, яғни жалпы  ұлттық өнімге жеке және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем қайтып оралмайтын немесе еңбек құралдары  ретінде өндіріс саласына қайтып оралатын өнім түрлері жатады. Жалпы  ұлттық өнім АҚШ-тың басқа елдермен сыртқы сауда жұмыстарының қалдығын қамтиды. Баланс беру үшін жалпы ұлттық өнімге АҚШ азаматтарының өз елінен тыс жерлерде өндірген өнімдерінің  бір бөлігі кіреді, ал АҚШ-та американдық  емес азаматтардың өнімдері есепке алынбайды. Осыдан басқа жалпы ұлттық өнімге шетелдегі капиталдың пайда, дивиденттер, проценттер, ренталық төлемдер таза табыс  ретінде енеді. АҚШ-та алғашқыда  жалпы ұлттық өнім нақты, ағымдағы бағалармен есептелді, алайда ол бағаға ықпал ететін инфляциялық құбыластармен байланысты өндіріс көлемін өлшеуде дұрыс  болмады. Өндіріс динамикасын таза күйінде, базистік жылдың тұрақты бағасымен есептеу жалпы ұлттық өнімді көрсетеді.тұрақты бағадағы жалпы ұлттық өнім көрсеткіші ағымдағы бағамен салыстырғанда баяу өседі.

Аралық өнім және қосылған құн әдісі бойынша  есептеу әдісі. Көптеген тауарлар және қызмет түрлері жалпы ұлттық өнімде нарықтағы бағалармен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген  қызмет түрлері нарықта сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы көрсетілген қызмет құны жалпы ұлттық өнімге енгізілуі  керек, сол үшін біз оларды өлшеуіміз  керек. Осындай бағалар шартты түрде  есептелінген құн деген атауға ие болады. Осы шартты түрде есептелінген құндар , мысалы, тұрғылықты ортада қызмет бағасы ретінде қолданылады. Пәтерді  уақытша жалға алушы адам барлық қызмет құнын төлеп, үй иесінің табысын  қамтамасыз  ететін үй иесінің табысы, тұруға берген үйдің шығындары, бәрі жалпы ұлттық өнімді есептегенде  осы жалдау төлеміне есепке енгізіледі. Сонымен қатар, көптеген азаматтар  өз үйлерінде тұрады. Бұлар үй иесіне жалдау ақысын төлемегенімен, бәрібір  олар сол көрсетілген қызмет түрін  пайдаланады. Яғни пәтерді уақытша  тұруға алатындар секілді. Сол себепеті, жеке үй қожайындары пайдаланатын қызмет себебі үшін, жалпы ұлттық өнімнің  құрылымына өздері өзіне «төлейтін», «жалдау ақысы» енгізіледі. Әрине, олар жалдау ақысын өзіне төлемейді. Сауда  министрлігі жалдау ақысы мөлшерін бағалайды, егерде олар өз үйлерін жалға  берген жағдайда және жалдау ақысын төлеген  жағдайда, сонымен бірге осы арнайы есептелген құн өлшемін жалпы ұлттық өнімге енгізеді. Осы жалдау ақысы үй иелерінің шығындары және табыстары деп есептелінеді. Мемлекет ұсынған қызметтер де осындай жолмен бағаланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Жалпы ұлттық өнімді  шығындар, табыстар  бойынша есептеу

Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдісі  бар: елдегі жасалған өнімге шығындар сапалы болуына  «шығындар ағымы» немесе өнімді өндіру «табыстар ағымы».

Экономистердің  көзқарасы бойынша, тек қана өндіріс  тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлерінің жалпы көлемі ғана емес, сонымен бірге өндірілген өнімнің  сәйкес түрде бөлінуі және тағайындалуы есепке алынады. Жалпы ұлттық өнім құрылымындағы  шығындар үлкен 4 топқа бөлінеді:

1. Тұтыну (С), тауар және қызметтерді (нан, киім, көлік т.б) сатып алуға үй шаруашылығының кеткен шығындары.
2. Инвестициялар (І), Станок, гимарат, үй құрылысы және тағы басқаларды алу үшін
3. Мемлекеттік сатып алу (G), тауар және қызметі (мемлекеттер, аурухана, электроқуаттар және т.б) және транспорттың төлемдерге ( зейнетақы, жәрдемақы, степендия және т.б төлеуге) кететін шығындар.
4. Таза экспорті (X_n), экспорт пен импорт  көлемінің арасындағы айырмашылық.

Y = C + I + G + X_n

Жалпы ұлттық өнім – бұл тұтынудың, инвестицияның, мемлекеттік шығындардың және таза экспорт көлемдерінің жиынтығы, жалпы  ұлттық өнім құрамындағы әрбір шығын  құрауышы осы топтардың біреуіне жатады. Бұл тендік өрнек болуы  – осыған кіретін айналымдардың анықтамасы әсерінен тендік орындалады. Бұл «ұлттық есепшот тепе-теңдігі» деген атау алады.

Тұтыну –  бұл үй шаруашылығында қолданылатын тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлерінің жиынтығы, олар мынадай  топтарға бөлінеді:

1. Қысқа мерзімді қолданылатын тауарлар;
2. Ұзақ мерзімді қоолданылатын тауарлар;
3. Көрсетілген қызмет.

Қысқа мерзімді қолданылатын тауарларға қысқа уақытқа  ғана қызмет жасайтын, мәселен, киім және азық-түлік тауарлары, т.б. жатады.

Ұзақ мерзімді тауарларға ұзақ уақыт қызмет жасайтын, мәселен, машиналар, кіржуатын машиналар, т.б. жатады.

Көрсетілген қызмет түріне тұтынушыларға жасалған қызмет, мәселен, шаштараз және медициналық  қызмет т.б. жатады.

Инвестиция  мынадай топтарға бөлінеді:

1. Өндірістік капиталды салу (немесе негізгі өндірістік фактор инвестициясы жатады);
2. Тұрғын үй-құрылыс инвестициясы;
3. Қор инвестициясы.

Негізгі өндірістік фактор инвестициясына фирмалардың  жаңа өндірістік кәсіпорындар мен жабдықтарға  жұмсаған шығындары жатады.

Тұрғын үй-құрылыс  инвестициясы – бұл тұратын жаңа үйлер мен жалға беретін үйлерді  салудағы шығындар.

Инвестиция  қоры – бұл фирманың қордағы тауарларының бағасының өсімі (егер қорлар қысқартылса, инвестиция қоры өлшемі теріс мәнге  ие болады)

Мемлекеттік шығындар – үкімет тарапынан сатып  алатын тауарлар мен қызмет көрсетулердің  жалпы құны. Бұл топқа әскери жабдықтау, тас жолдар құрылысы және мемлекеттік  қызметкерлердің еңбекақысы жатады. Мұнда трансфертті төлемдер, яғни әлеуметтік сақтандыруға арналған төлемдер және басқа да ақылар кірмейді. Бұл  төлемдер қайтарылмайтын болғандықтан, олар жалпы ұлттық өнім құрамына енгізілмейді.

Соңғы топ  – бұл басқа елдермен сауда  жасаудың нәтижелерін көрсететін таза экспорт. Таза экспорт тауарлар мен  көрсетілген қызметтердің экспорт  және импорт құны көлемінің айырмашылығына тең. Тепе-теңдік жағдайында, сыртқы сауда  шеңберінде қарастырғанда экспорт  пен импорт көлемі тең болады, демек  таза экспорт нөлге тең. Мұндай жағдайда жалпы ұлттық өнім ішкі шығындар жиынтығына тең болады. Бірақ егерде экспорт  импорттан көп болса, онда біз  әлемдік нарыққа «нетто-экспортшы» ретінде қатысамыз, сонда жалпы  ұлттық өнім ішкі шығын көлемін жоғарылатады. Сол сияқты, егер де импорт экспортқа  қарағанда көп болса, онда біз  әлемдік нарыққа «нетто-импортершы»  ретінде қатысамыз, сонда таза экспорт  теріс мән болып табылады және шығын көлемі өндіріс көлемінен  жоғары болады.

Ұлттық есеп жүйесінде көбінесе табыс жиынтығының  көрсеткіші ретінде жалпы ұлттық өнім қолданылады, одан кейбір құрауыштар арқылы ерекшеленетін басқа да табыс көрсеткіштері қолданылады.

Таза ұлттық өнімді алу үші, өндірістік кәсіпорындар, жабдық және тұрғын үйлердің жылына төмендейтін  құны өлшемін, яғни капиталдың негізгі  тозу құнын есептейміз.

Ұлттық есеп жүйесіндегі келесі көрсеткіш фирмалардағы жанама салық сомасына жүргізіледі. Таза ұлттық өнімнен жанама салықтарды алып тастасақ, басқа көрсеткіш аламыз. Оның атауы – ұлттық табыс. Ұлттық табыс барлық экономика агенттерінің табыс жиынтығын көрсетеді. Ұлттық есеп жүйесінде ұлттық табыс, табыс  алу тәсіліне байланысты бес құрауышқа  бөлінеді. Осы 5 санат (категория), сонымен  бірге әрқайсысының ұлттық табыстағы  үлесі төменде пайыз түрінде  көрсетілген:

1. Еңбекақы (73%). Жұмысшылардың алатын жалақысы мен сыйлығы.
2. Жеке меншік табыстар (70%). Кішігірім дүкендер, фермалар, т.б.
3. Ренталық табыс (2%). Жылжымайтын мүлік иелерінің алатын пайдасы, оған қоса өздері өзіне «төлемейді» деп есептелінген жалдау ақысы жатады.
4. Корпорация пайдасы (11%). Жұмысшылар мен несие берушілерге төленген төлемнен қалған корпорация пайдасы.
5. Таза пайыз (7%). Белгілі бір елдің кәсіпорын төлемдерінің пайыздық сома мен олар арқылы алынған пайыздық сома елдердің экономикалық агенттерінен түскен пайыздық соманы қосқанға тең.

Қайталап  есептеуді болдырмау үшін, жалпы  ұлттық өнімге  кірмейтіндер:

1. Аралық тауарлар, кейін қайта өндіруге кететін өнімдер. Оған шикізат, жанармай, көмекші материалдар жатады.
2. Төлемдер ( әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы, жұмыссыздыққа жәрдемақы байланысты)
3. Барлық өндірістік емес келісімдер, яғни өндірілген өнімнің көлемінің өсуіне мүмкіндік туғызбайтындар.
4. Бағалы қағаздарды сату сатып алу жөнінде келісімдер.
5. Ұсталған заттарды сатып алу

Жалпы ұлттық өнімді  шығындар, табыстар  бойынша есептеу

 

ЖҰӨ ді шығындар сомасы бойынша есептеу.		ЖҰӨ ді табыста сомасы бойынша есептеу.
Тауар ағымының әдісі		Шығындар ағымының әдісі
Жеке тұтыну шығындары	3226	Тұтынылған капиталдың көлемі	505
Жалпы жеке ішкі инвестициялар	765	Бизнеске салынған жанама салықтар	393
Тауарлар және қызметтерді мемлекеттік  сатып алу	964	Жалақы	2905
Таза экспорт	-93	Арендарлық төлем	20
Жалпы ұлттық өнім	4862	Проценттер	392
Амортизация	-505	Жеке алымдардан түскен табыс	325
ТҰӨ	4357	Корпорацияның пайдасына салынған салық	145
Бизнеске салынған жанама салықтар.	-393	Дивиденттер Корпорацияның бөлінбеген пайдасы	98
Ұлттық табыс	3964	Корпорацияның бөлінбеген пайдасы	79
Әлеуметтік сақтандыру салымдар	-445	Жалпы ұлттық өнім	4862
Корпарацияның пайдасына салынған салық	768
Трансферттік төлемдер	224
Жеке табыс(алынған табыс)	4063

       

 

 

 

 

  2.3Тұтыну бағасының индексі және ЖҰӨ дефляторы

      Номиналдды жалпы  ұлттық өнімінің нақты ұлттық  өнімге қатынасы бағаның көтерілу  есебін жалпы ұлттық өнімнің  өсуін көрсетеді және оны жалпы  ұлттық өнім дефляторы деп  атайды.

Тауар мен  қызмет көрсетуге орташа баға пайызының  өзгеруін – баға индексі дейміз. Индексті белгілеуді бастаған жылды  базистік жыл дейміз. Базистік жылда  әрбір бағаға индекс белгіленуі. Әр түрлі тауардың баға индекстері жинақталып тауар санына бөлінеді. Базистік жылдың баға индексі ылғи да 100 тең болады.

ЖҰӨ дефляторы мен тұтыну бағасының индексі жалпы баға деңгеі туралы экономикада әр түрлі ақпарат берді. Осы екі көрсеткіш арасындағы үш негізгі айырмашылықтары бар:

1) Жалпы ұлттық  өнім дефляторы барлық өндірілген  тауарлар мен көрсетілген қызмет  түрлерінің құнын көрсетеді, ол  тұтыну бағасының индексі тек  тұтынушы тұтынатын тауарлар  мен қызметтердің бағасын есептейді.  Сонымен, фирмалар мен мемлекет  тұтынатын тауарлар мен қызметтердің  бағасының жалпы ұлттық өнімін  алуға болады.

2) Жалпы ұлттық  өнім дефляторы тек қарастырылып  отырған мемлекеттің азаматтары  өндірген тауарларды есепке алады.  Басқа елдерден импортталатын  тауар жалпы ұлттық өнім дефляторында  да көрсетілмейді. Сол себепті  Жапонияда жиналып, АҚШ та сатылған  «тойота» құнының өсуі, тек тұтыну  бағасының индексінде көрсетіледі,  оны Америкалық тұтынушылар тұтынады, бірақ жалпы ұлттық өнім дефляторында  көрсетілмейді. 

3) Бағаның  әр түлі болуында.Тұтыну баға  индексі есептегенде, әр түрлі  тауар бағалары тұрақты салмақты  болады, ал жалпы ұлттық өнім  дефляторы есептегенде ауыспалы  салмақ қолданылады. Басқа сөзбен  айтсақ тұтыну баға индексі  өзгермейтін тауарлар жиынында  есептелінеді, ал жалпы ұлттық  өнім дефляторы тауарлар жиынының  өзгеруіне байланысты болады, яғни  жалпы ұлттық өнім құрамының  өзгерісіне байланысты болды.

ЖҰӨ дефляторы  да және тұтыну баға индексі де анықталған тауар жиынының ағындағы бағасы базистік жылдағы сол тауарларды бағасымен  салыстырылғаны көрсетіледі. ТБИ өзгермейтін  тұтыну қаржыны қолданылыды, ал ЖҰӨ  дефляторы өзгермелі тұтыну қаржыны  бағаларға деген әр түрлі көзқарастар  әсері не әкелетінін келесі мысалдан көреміз. Мысалы Алматыда болған қатты  суық әсерінен барлық алма бағасы қатты  көтеріледі. Дегенмен, алма ЖҰӨ құрамына кіргенімен, бағаны жоғарылауы ЖҰӨ  дефляторында көрсетілмейді. ТБИ өзгермейтін  тауар жиынтығы негізінде есептелсе, оған алма кіреді, сонда алма бағасынан  көтерілуі тұтыну бағасының индексі  көрсетілуіне алып келеді. Өзгермейтін  тауар жиынын есептейтін индекс «Ласпейрс  индексі», ал өзгеретін тауар жиынын «Поаше индексі» көрсетеді.