Рынок инфрақұрылымы және оның элементтері

    1. Рыноктық қатынастар объектілерінің экономикалық қызметі бойынша:

• материалдық игіліктермен қызмет көрсетулер рыноктары;
• өндіріс құралдары рыноктары;
• ғылыми – техникалық жасалымдар рыноктары;
• құнды қағаздар рыноктары;
• жұмыс күші рыноктары.

    2. Рыноктарды тауарлық топтар бойынша саралауға болады:

• өндірістік бағыттағы тауарлар рыноктары;
• халық тұтынатын тауарлар, азық – түлік тауарлар рыноктары;
• шикізат пен материалдар рыноктары және т.б.

    3. Рыноктарды өндірістік белгілері бойынша құратын рыноктар:

~19~ 

• аймақ ішілік;
• аймақ аралық;
• ұлттық;
• халықаралық (әлемдік).

    4. Бәсекені шектеу дәрежесі бойынша бөледі:

• монополиялық;
• алигополиялық;
• салааралық рыноктар.

    5. Рыноктық қатынастар субъектілерінің түрлері бойынша рыноктар былай бөлінуі мүмкін:

• сатып алушылар мен сатушылар ретінде кәсіпорындар мен ұйымдар жүретін көтерме сауда рыноктары;
• сатып алушылар ретінде жекелеген азаматтар жүретін бөлшек сауда рыноктары;
• сатып алушылар ретінде мемлекет, ал сатушылар ретінде – ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өндірушілері жүретін шаруашылығың өнімдерін мемлекеттік сатып алатын рыноктар.

    6. Экономикадағы заңдылықты сақтаудың ескерілуімен рыноктар мынандай болып бөлінеді:

• ашық, ресми;
• ашық емес «көлеңкелі», «қара» және т.б.

    Рынокты құрылымдандыруды зерттеу рыноктың негізгі түрлерін бөліп көрсетуге  мүмкіндік береді:

    1. Тауарлар мен қызмет көрсету рыноктары. Бұған мынандай рыноутар тобы жатады:

• тұтынушылық бағыттағы тауарлар – азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар;

 
 

~20~ 

• қызмет көрсету рыноктары – тұрмыстық, көліктік, коммуналдық;
• өндірістік емес бағыттағы тұрғын үйлер мен ғимараттар рыноктары.

    2. Өндірістік факторлар  рыноктары. Оларға:

• қозғалмайтын мүліктер рыноктары;
• еңбек құралдары;
• шикізат пен материалдар;
• энергетикалық ресурстар;
• пайдалы қазбалар.

    3. Қаржылық рыноктар. Бұл:

• капиталдар рыноктары, яғни инвестициялық рыноктар;
• несие рыноктары;
• акция, облигация, опцион, варант, фьючерстік келісім – шарттармен және т.б. көрсетілген құнды қағаздар рыноктары;
• валюта – ақша рыноктары.

    4. Интеллектуалдық өнім рыноктары – инновациялар, өнертапқыштар, ақпараттық қызмет көрсету, әдебиет пен өнер туындылары.

    5. Жұмыс күші рыноктары. Олар жұмыс күші рыноктық экономика заңдарына сай пайдаланылатын еңбек ресурстары қозғалысының экономикалық нысаны түрінде болады.

    Рынок жағдайында тауарлар өндірісі тұтынушылардың жекелеген топтарының сұранысын  қанағаттандырумен байланысты болады.

    Рынок сигменті – бұл рынок бөлігі, ортақ белгілері бар кәсіпорындар, өнімдерді тұтынушылар тобы.

    Рынокты сигменттеу – тауарларға бірдей емес талаптар қоятын осы тауарды тұтынушыларды жекелеген топтарға бөлу. 

~21~ 

    Қорытынды 

    Менің курстық жұмысымды қорыта келе, оның негізгі тақырыбы –

 «  Рынок инфрақұрылымы және оның  элементтері» туралы болғандығы, ол 2 бөлімнен тұратындығы айтылған.

    I-ші бөлімнің өзі екі тақырыпшалардан тұрады: Рыноктың шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы баспалдағы туралы және рыноктық экономиканың басымдылықтары мен кемшіліктері,          рынок сыйымдылығы және  өткізу  көлемін жоспарлау туралы тақырыптарға тоқталған. Онда:  Рынок - әлемдік өркениеттің жетістіктерінің бірі туралы айтылған. Рыноктық қатынастар мәнін анықтауда рынок түсінігінің екі жақты маңызы бар екен:

    Біріншіден, рынок (market) өз мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді білдіреді.

    Екіншіден, рынок – бұл өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Рынок меншіктің тауар – ақша байланыстары мен қаржы – несие жүйесінің түрлі-түсті нысандарын пайдалануға негізделген экономиканың әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді.

    Рыноктық  экономика мынындай белгілі бір  басымдылықтырға ие: ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі; өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді; тұтынушылар мен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді. Рыноктық экономикаға мынадай белгілі бір кемшіліктер тән: табыс алуға кепілдік бермейді; толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді; ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз етпейді. 
 

~22~

    II- ші бөлімде курстық жұмысымның негізгі тақырыбына тоқталған. Ол үш тақырыпшалардан тұрады:  Рынок инфрақұрылымы туралы түсінік,

рынок механизмінің мәні мен негізгі элементтері және рынок түрлері. Яғни онда, рыноктық инфрақұрылым – бұл ерекше  рыноктар негізінде әрекет етіп, олардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін институттардың өзара байланысының жиынтығы, рыноктық экономика объектілерінің тиімді жұмыс істеуі мен олардың белгілі бір нақты рыноктық кеңістіктегі бірлігін қамтамасыз ететін қызметтер түрлерінің жиынтығы.

      Рыноктық инфрақұрылым элементтері:  тауар және қор биржалары, сауда  үйлері, көтерме және бөлшек сауда  кәсіпорындары, жәрмеңкелер мен  көрмелер, аукциондар, делдалдық құрылымдар, сауда - өнеркәсіптік палаталар, кедендік мекемелер, түрлі қызмет көрсететін ұйымдар мен мекемелер.Барлық жүйелер сияқты, рыноктық инфрақұрылымы болады.

    «Инфрақұрылым»  термині ХХ ғасырдың басында әскери күштердің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін, құрылыстар мен объектілерді белгілеу үшін бірінші рет қолданылғаны белгілі болды. Рынок күрделі құрылымға ие және өз әсерімен экономиканың барлық сферасын қамтиды.

    Рынок жағдайында тауарлар өндірісі тұтынушылардың жекелеген топтарының сұранысын қанағаттандырумен байланысты болады.

    Рынок тұтастай алғанда, бай және күрделі  құрылым ретінде сипатталады. Рынок  әртүрлі белгілері мен критерийлері бойынша жіктелетіні белгілі  болды. 
 
 
 
 
 
 

~23~

Пайдаланған әдебиеттер 

• Қазақстан Республикасының Конституциясы;
• «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» заң күші бар Жарлығы;
• А. Б. Темірбекова, Қ. С. Байшоланова, Ж. Ж. Бектұрсынова «Экономикалық теория негіздері» Алматы – 2008 жыл;
• А. Б. Темірбекова «Экономикалық теория негіздері» Алматы – 2008 жыл;
• А. Қ. Мейірбеков, Қ. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы» Алматы – 2003 жыл;
• Б.П. Кушербаев «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», Қарағанды – 2002;
• Б. Жүнісов, Ұ. Мәмбетов, Ү. Байжомартов   «Нарықтық экономика             негіздері»    Алматы – 2000 жыл;
• Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері». Алматы – 2002 жыл;
• Д. Я. Қуатова «Кәсіпорын экономикасы» Алматы -2006 жыл;
• Е.Н. Набиев «Халықаралық экономикалық қатынастар»,

     Алматы – 2001 жыл;

• Ж.Х. Ғабит «Экономикалық теория». Астана – 2006 жыл;
• К.Б. Бердалиева «Қазақстан экономикасын басқару негіздері».

     Алматы - 2001 жыл;

• О. Б. Баймұратова «Қазақстан қаржы нарығы» Алматы – 2007 жыл;
• О. С. Сабден. Р. 3 Акбердин.. «Рыночная экономика»

    Алматы: «Ғылым» баспасы. 2002 жыл; 
 

~24~

• Ө.Қ. Шеденов «Жалпы  экономикалық теория», Алматы – 2002 жыл;
• С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова,  А.У. Жанайдаров  “ Экономикалық теория ”  Астана 2002жыл;
• С. С. Мәуленова, С.Қ. Бекмолдин, Е. Қ. Құдайбергенов «Экономикалық теория» Алматы – 2004 жыл;
• Т.Қ. Қожаниязов, Ж.Т.  Қожаниязова “ Қазіргі экономика ” Тараз - 2001 жыл;

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

~25~