Рынок инфрақұрылымы және оның элементтері

    Мазмұны: 
 
 

    Кіріспе..........................................................................................................3 
 

    I-Бөлім:  Рыноктық шаруашылықтың  негізгі сипаттамасы 
 

    1.1. Рыноктың шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы

           баспалдағы ретінде...............................................................................5 

    1.2. Рыноктық экономиканың басымдылықтары мен кемшіліктері және        

           рынок сыйымдылығы және  өткізу  көлемін жоспарлау .................8 
 

    II-Бөлім: Рынок инфрақұрылымы және оның элементтері 
 

    2.1. Рынок инфрақұрылымы туралы түсінік............................................11

     

    2.2. Рынок механизмінің мәні мен негізгі элементтері..........................14 

    2.3. Рынок түрлері......................................................................................19 
 

    Қорытынды...............................................................................................22 
 

    Пайдаланған әдебиеттер.........................................................................24 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Кіріспе 
 

    Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуі жаңа қоғамдық – экономикалық жүйені және соған сай адамдардың экономикалық ой - өрісінің қайта қалыптасуына талап етеді.

    Кәсіпорын  әрқашанда  жалпы  рыноктың  шағын  бөлігі  ғана  болып саналатыдықтан,  ел  экономикасын дәл жоспарлау үшін  дәл ақпаратты   мүмкіндігінше көбірек алу қажет.

    Егер  кәсіпорынның дамуы  нақты  елдегі  жалпы  экономикалық  дамуымен  қатар  өтуі  міндетті болмаса,  онда  рынок көрсеткіші  кәсіпорынды  жоспарлаудың  бастапқы деректері болып саналады. Кәсіпорын неғұрлым ірі болса, әдетте, жоспарлау, соғұрлым  оңайырақ  болады. Дегенмен, ірі кәсіпорындарға  қарағанда, ұсақ  кәсіпорындарда  басшылар  үшін  кейбір  факторлар едәуір  айқынырақ болады.

    Болашақтың  даму  барысын  дәл  болжаудың  мүмкін  болмайтындығы  секілді, тұтастай  рынок  туралы,  бірінші  кезекте, бәсекелестер  қызметіне  тиісті  маңызды  деректерді  күні  бұрын  алу  мүмкін  емес.

    Рынок тұтастай алғанда, бай және күрделі  құрылым ретінде сипатталады. Рынок әртүрлі белгілері мен критерийлері бойынша жіктеледі.

      Рынок туралы  деректерді  алу  өте  қажет, өйткені  бұрынғы  өткізу  қызметінің  көрсеткіштері болашақта  өткізілуге  тиісті  тауарларды  бағалауға мүмкіндік бере қоймайды. Тек  айналым көлемі  мен рынок  факторларының  әрекеті  арасындағы  ара  қатынасты талдау, оның  болашақта  дамуын  нақты  бағалауға  мүмкіндік  береді.Рынок  бойынша  деректерді  тұтастай  талдау, оларды  фирма  ішіндегі  деректермен  салстыру, рынок  динамикасы  мен  кәсіпорын меншігіндегі  динамика  аралығында  қалыптасқан пропорцияны   бейнелейді.

    Курстық жұмысымның  мақсаты – рынок инфрақұрылымын  және оның элементтеріне сипатама бере отырып, жалпы рынок мәселесіне тоқталу болып табылады.  

    Курстық жұмысым кіріспеден және екі бөлімнен: бірінші бөлімде Рыноктық шаруашылықтың негізгі сипаттамасы, рыноктың шаруашылық тауарлық өндіріс дамуына, рыноктық экономиканың басымдылықтары мен кемшіліктері, ал екінші бөлімде: Рынок инфрақұрылымы туралы түсінік,

рынок механизмінің мәні мен негізгі элементтері және рынок түрлері және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.   

     
  
  
  
  
  
  
  
  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    I-Бөлім:  Рыноктық шаруашылықтың  негізгі сипаттамасы 

    1.1. Рыноктың шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы

    баспалдағы ретінде 

    Рынок - әлемдік өркениеттің  жетістіктерінің  бірі.

    Рыноктық  қатынастар мәнін анықтауда рынок түсінігінің екі жақты маңызы бар екенінен шығу керек:

    Біріншіден, рынок (market) өз мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді білдіреді.

    Екіншіден, рынок – бұл өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.

    Рынок меншіктің тауар – ақша байланыстары мен қаржы – несие жүйесінің  түрлі-түсті нысандарын пайдалануға негізделген экономиканың әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді. Айналымнан басқа рыноктық қатынастарға жатады:

• Екі субъект арасындағы өзара байланыс рыноктық негізде іске асырылатын кәсіпорын мен экономиканың басқа құрылымдарының жалға берілуімен байланысты қатынастар;
• Шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
• Еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдау және пайдалану процестері;
• Белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік қатынастар;
• Тауар, қор, валюта биржалары мен басқа элементтерді қамтитын рыноктық инфрақұрылымдардың қызмет ету процесі.

    Рынок белгілі жағдайларда  қызмет етеді.

    Рыноктың  қалыптасу жағдайын екі топқа  бөлуге болады:

~5~

    Бірінші топ, рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашалықты жүргізудің жалпы жағдайларын енгізумен байланысты.

    Оларға  жататындар:

• Меншіктің сан қарлы нысандарын іске асыру (жеке, кооперативті, акционерлік, мемлекеттік);
• Мемлекеттік реттеуіштерді сақтаған жағдайлардағы өндірісті демократизациялау. Бұл кезде рыноктық экономиканың өзі шексіз даму қабілеті бар өзін-өзі реттеуші жүйе емес екенін есте ұстау керек;
• Тауарлар мен қызмет көрсету рыногы, өндіріс факторлары және қаржы рыногы сияқты үш негізгі элементті біріктіретін рынокты инфроқұрылымды құру.

    Факторлардың  екінші тобына  құқықтық заңдарды дайындау және шарушылықты жүргізудің рыноктық әдістеріне өту жөніндегі экономикалық ережелерді қабылдаумен байланысты шаралар жүйесі жатады.

    Рынок мәні оның қызметтерінде  өте толық көрінеді.

    Ең  маңызды қызметтеріне жататындар:

• Тауарлық өндіріс өзін-өзі реттеу қызметі. Ал тауарға деген сұраныс өскен кезде өндірушілер өз өндірісі көлемін кеңейтеді және бағаны өсіреді. Соның нәтижесінде өндіріс қысқара бастайды;
• Ынталандырушы қызметі.Баға төмендеген кезде өндірушілер өндіруді қысқартып, жаңа техника, технологияны енгізу, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындарды азайту мүмкіндігін іздей бастайды;
• Өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғадық маңыздылығын орнату қызметі. Бұл тапшылықсыз өндіріс жағдайында (сатып алушы таңдай алғанда, өндірістегі монополиялық жағдай

~6~

болмағанда  және олардың арасындағы жарыста) әрекет ете алады;

• Реттеуші қызметі. Рынок көмегімен экономикада, өндіріс пен айырбаста негізі микро және макро тепе-теңдік орнатылады;
• Шаруашылық өмірді демократиялау, өзін-өзі басқару принциптерін іске асыру қызметі. Әсер етудің рыноктық тетіктері көмегімен қоғамдық өндірісті оның экономикалық өмірлік қабілеті жоқ элементтерінен босату жүргізіледі және осының есебінен тауар өндірушілердің дифференциясы іске асырылады.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

~7~

    1.2. Рыноктық экономиканың басымдылықтары мен кемшіліктері және рынок сыйымдылығы және  өткізу  көлемін жоспарлау   

    Рыноктық  экономика төмендегілерден көрінетін  белгілі бір басымдылықтырға ие:

1. ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
2. өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
3. тұтынушылар мен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
4. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары, әдістерін енгізу үшін жағдай жасауға көмектеседі;
5. өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағытталады.

    Рыноктық  экономикаға мынадай белгілі  бір кемшіліктер тән:

1. табыс алуға кепілдік бермейді;
2. толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
3. қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеседі;

4. қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталандырады;
5. ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз етпейді.

    Батыс кәсіпорындары  қызметінің  осал  тұстары, сату саласы  болып саналады, сондықтан  да  кәсіпкерлік пен басқарудың барлық негізгі 

    ~8~

салаларында  рынок  сыйымдылығы  мен  өткізу  көлемін  болжалдау  негізгі  роль  атқарады. Кез-келген  қаржы  жоспарының  ақтық бағасы  өнімді  сату  көлемінің  мүмкіндігін  болжалдауға  немесе өткізуден  түскен  пайда  көлемін болжалдауға  байланысты. Сол  себепте  де рынок  сыйымдылығы мен  өткізу  көлемін  болжалдау  маркетингте  және өткізу ісінде  айрықша  роль  атқарып қоймай, басқа да  іс-әрекет  бағытында шешуші  фактор  болып саналады. Мәселен, өндірісте - өндірістік  қуат ауқымын  жоспарлағанда, жабдықтауда – шикізат  қажетін,  ал  қаржы  саласында – ақша  айналымы  мен  күрделі  қаржыны  жоспарлағанда болжалдау ерекше  қажет. Маркетинг  пен  өткізу саласында  жоспарлаудың ең  шешуші  пункт  мынадай  көрсеткіштерді анықтау болып саналады:

• қысқа мерзімдік: өнімнің әр  түрін өткізу (көлемі  және  құны), географиялық  бағыт бойынша өткізу (көлемі  және  құны), бәсекелестер  бағасы, сауда қызметкерлеріне  қойылатын  мақсатты нұсқаулар, қор  деңгейі;
• орташа  мерзімдік: өнім категориясы бойынша өткізудің жалпы   өткізу, бағалар, жалпы экономикалық  жағдай, рынокқа тауар жеткізілуінің ерекшеліктері, жаңа  өнімдерді енгізу;
• ұзақ мерзімдік: өнім  категориясы бойынша өткізудің жалпы көлемі, рынок орындарына  тауарды толтыру, жаңа  өнімдерді  енгізу, рыноктағы  бұрынға өнімдерді  әкету, маркетингті  зерттеудің  маңызды  ерекшеліктері, т.б.

 

   Болжалдаған кезде, тек қысқа  мерзімді  ғана  емес, сондай  ақ  орташа  және  ұзақ мерзімді  бағалау  ма болжалдауды ескеру  керек. Соңғы  екі  уақыт мүмкіндігіне  жататын  факторлар  ішінара  болуы  мүмкін, алайда  олар  қысқа  мерзімдік  болжалдауға  елеулі  ықпал  етеді

    ~9~

(мәселен,  технологияның  өзгеруі, кез келген  артық материалдардың  қолайлылығы, т.б.).   

    Рынок  сыйымдылығы, өткізу  көлемі  мен  бюджет аралықтарындағы  байланыстарды  үш  түрлі  тәсілмен  анықтауға  болады:   

     - рынок пен өткізу  болжамы дегеніміз,  нақты тауар мен қызметтің   заттай  түрінде болашақта өткізілуі (өткізудің  сандық  көрсеткіштің  болжамы) және  нақты, әрі  потенциалды  клиенттердің  белгілі  бір  уақыт  аралығында  (қысқа, орташа  және  ұзақ  мерзімде) тауарды  өткізуден  түскен  пайда  құнының  болжамы;   

    - бюджет дегеніміз, табыстардың, шығындардың және белгілі бір уақыт кезеңінде сатылған  өнім  санының  болжамы (мүмкіндігі)  туралы  қаржы  құжаты (документ);