ҚР салык жүйесінің ерекшеліктері

   Еліміздегі  салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық  жеңілдіктерін беруге тиым салынады.

   Қазақстанның  салық жүйесі оның бүкіл аумағында  барлық салық төлеушілерге қатысты  бірыңғай болып табылады.

   Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарды міндетті түрде жариялануға жатады.

   Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.

   Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен  мазмұны олар атқаратын қызметтерінде толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік қызметінің құрамдас қосалқы қызметі ретінде қарастырған жөн.

   Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш қызмет орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерешеліктерін білдіреді. [  1,208-211 беттер]

   Фискалдық қызметі—барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасалы, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік- мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.

   Салықтардың реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесісіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

   Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға, капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен  пайдаланылады. Осы мақсатта салықты  корпорация қызметтерінің түрлеріне қарай пайдалану жөнінде түрлі жеңілдіктер беріледі. Мұндай шараларға мысалы, өндіруші компанияларды (әсіресе мұнай мен газ өнеркәсібінде олардың табиғи қорларының азаюына байланысты) салық арқылы ынталандыру жүйесі жатады. Бұл ережеге сәйкес өндіруші компаниялар пайдалы қазбалар көзінің азаюына және өндіріс жағдайларының қиындауына байланысты салық төлемейді. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б. айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Бүкіл экономикалық конъюктураны ынталандырудың ірі шараларына мысалы, 80-жылдарда АҚШ үкіметінің басына келген Р.Рейген әкімшілігінің салықтарды едәуір қысқартуы жатады. Бұл бағдарламаның теориялық негізі ретінде американ экономисі А. Лаффердің есебі алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің экономикалық өсуі мен табыстың көбеюін дәлелдеді. Лаффердің ойынша, корпорациялар табысына шектен тыс салық мөлшерлемесін көтеру олардың күрделі қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми-техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне кері әсер етеді.

   Мемлекттік  бюджет пен салық мөлшерлемесінің арасындағы тәуелділіктің графикалық бейнесі – Лаффердің қисық сызығы деп аталады. Суретте ордината сызығында салынған мөлшерлемелерін (R), абциссада мемлекеттік бюджеттің түсімдері (Y) бейнеленген. Салық мөлшерлемесі өскенде мемлекет табысы салық салудың нәтижесінде ұлғаяды. Салық мөлшерлемесінің қолайлы мөлшері (R) мемлекеттік бюджетке жергілікті түсімдерді қамтамасыз етеді(Y). Салықты одан әрі көбейту еңбек пен кәсіпкерлік ынтасын төмендетіп, 100 пайыздық салық салу мемлекеттік табысты нөлге теңейді, өйткені ешкім де тегін жұмыс істегісі келмейді. Басқаша айтқанда болашақта шектен тыс салықты азайту қор жинауды, инвестицияны, жұмыспен қамтуды арттырып жиынтық табыстың көлемін ұлғайтады. Нәтижесінде салықтық түсімдердің нәтижелілігі өседі, тапшылық азаяды, инфляция бәсеңдейді. Әрине Лаффердің қисық сызығының тиімділігі тек еркін нарық механизмінің қалыпты жағдайында ғана мүмкін болады. Бұл теорияға сын тұрғысынан терең талдау жасамай, мынаны ғана атап өтуге болады. Лаффердің қисық сызығының тиімділігі тек еркін нарық механизмінің қалыпты жағдайында ғана мүмкін болады. Жалпы нарықтық экономика жағдайында инвестицияға салық мөлшерлемесінен басқа да факторлар ықпал етеді. Бұлардың ішіндегі ең бастылары циклдық ерекшеліктер және компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы, олардың пайдаларының өсуі.

                                    Сурет 1. Лаффер  қисығы 

   Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызмет іс- әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы - 19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы-17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы-22,2% болды (салыстыру үшін: Украинада-29%, Ресейде -33 %).   [ 8, 468-477 беттер]    

   Сонымен, курстық жұмыстың бұл бөлімінде  мен салықтың негізгі қағидаттарына  және салықтың атқаратын қызметтеріне тоқталдым, ал олар арқылы салықтардың  негізгі экономикалық мәні ашылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазақстан Республикасындағы  салықтар және салық  жүйесін ұйымдастыру

2.1 Қазақстандағы салық жүйесінің қазіргі заманғы қалыптасу кезеңдері 

   Салық жүйесін мемлекет пен  жеке және заңды тұлғалар арасындағы  қаржы қатынастары және осы  қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа  қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының  жиынтығын құрайды.

   Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін  жасаудың ең негізгі  құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына  және саяси әлеуметтік шараларды толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

   Қазақстан Республикасының салық жүйесі қазіргі  кезде даму сатысынан өтуде, сонымен  қатар осы уақытта салық механизмін жетілдіруге арналған іс-шаралар өткізіліп жатыр. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

• 1 кезең: 1992 жылдың маусымы-1995 жыл;
• 2 кезең: 1995 жылдың шілдесі-1999 жыл;
• 3 кезең: 2000 жыл-2001 жыл ;
• 4 кезең: 2001жыл -2008 жыл .

   Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында  қабылданған ҚР Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың  ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі  болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады. [5, 127-198 беттер]

   Салық реформасының бірінші кезеңінде (1992 жылдың маусымы-1995 жыл;) республика аумағында   салықтың 42 түрі қолданылды:

1.жалпы мемлекеттік салықтар; 
2. міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;

3. жергілікті салықтар мен алымдар.

        Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Салық түрлерінің көп болуы, заңнаманың тұрақсыздығы, есептік база төлемдерінің көптігі, жеңілдіктердің көп қолданылуы салық жүйесінің басқарылуын күрделендірді және оның тиімділігін төмендетті. Қазақстанның  салық жүйесін жетілдіру жұмыстары 1992 жылдан бастап жүргізілді.

     Қазақстан Республикасы салық жүйесінің дамуында 1994 жыл ерекше орын алады. Дәл осы жылы салық жүйесін реформалаудың нақты қадамдары жасалған болатын. Негізінен жеке тұлғалардан алынатын табыс салығына және кәсіпорындардың табысына салынатын салыққа өзгертулер енгізілді. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жеке тұлғалардың табыстарынан салық алу» және « Заңды тұлғалардың табыстары мен пайдалары жөніндегі салықтар туралы» Жарғылары қабылданды. Бұл жарғыларды қабылдау нәтижесінде екі негізгі салықтың салық салу механизмі күрт өзгерген болатын. Осылай алғаш рет жеке тұлғаларға салық салу бұрынғы КСРО мемлекеттерінде ұзақ уақыт бойы қолданылған идедулярлы әдістен жаһандық әдіске көшкен болатын. Бұл әдіс жылдық жиынтық табысты есептеу негізінде жұмыс істейді. Ал заңды тұлғалар үшін  табысқа салынатын дифференциацияланған (ерекшеленген) салық мөлшерлемелері жойылды және екі мөлшерлеме қабылданды: 1. 30 %-заңды тұлғалар үшін; 2. 45 %-банктер және сақтандыру компаниялары үшін.  Алғаш рет салық төлеушілердің қатарына кәсіпкерлік іс-әрекеттен табыс алатын бюджеттік ұйымдар жатқызылды, жеңілдіктер реттелді (бұрын болған 30 жеңілдіктің орнына тек қана 6 жеңілдік қалдырылды) және т.б. Демек, 1994 жылы Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жасалған реформалардың нәтижесін талдайтын болсақ, олардың фискалдық сипатта жүргізілгенін көреміз. Дегенмен, осындай батыл реформаларды жүзеге асуына қарамастан, ЖІӨ-дегі салықтық түсімдердің үлесі 1994 жылы 1993 жылғы 14,8%-дан 8,4 %-ға дейін қысқарды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында кейінгі кезеңдерде жүргізілген реформалардың алдына мынадай мақсаттар қойылды:  
1. Нарықтық қатынастарды ынталандыру. Әсіресе, оның ішінде:

- кәсіпкерлекті белсенді түрде қолдау;

- жеке салық төлеушілерді алатын табыстарын кәсіпкерлікке салуға ынталандыру; 
- салық салуға арналған ауқамды заңнамалық базаны орнату; 
- табыстарды екі, үш реттік салық салудан қорғайтын қорғау механизмін құру;

2. Салық салудың белгілі бір дәрежедегі әділдікке қол жеткізу. Әсіресе, оның ішінде: 
- аз қамтылған тұлғалар тобын әлеуметтік қорғаныспен қамтамасыз ету; 
- табыстың қайнар көзіне байланысты емес біртұтас салық салу шкаласын жасау; 
- мемлекеттің ұлттық және аумақтық мүдделерін есепке алу; 
- салық салу жүйесінің әлемдік тәжірибелерін қолдану.

     Осыған  байланысты Қазақстан Республикасының  салық жүйесін халықаралық стандарттарға  сай етіп жасау әрекеті жүзеге асырылды.

     Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесі-1999 жыл). Бұл кезеңде жүзеге асырылуға тиісті мынандай міндеттер қойылды:

• салық ауыртпалығын төмендету;
• салық түрлерін қысқарту;
• Қазақстанның салық жүйесін халықаралық стандарттарға жақындату.

     Аталмыш міндеттерді іске асыруда негізгі құжат болып ҚР Президентінің 24.04.95 ж. қабылдаған «Салық және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы есептелді. Ол 1995 ж. 1-шілдесінен бастап іске қосылды,  нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды:

     Жалпымемлекеттік: 
1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы; 
2. ҚҚС; 
3. Акциздер; 
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялар үшін салық; 
5. Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын әлеуметтік салық.

     Жергілікті  салықтар мен алымдар: 
1. Жер салығы; 
2. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын мүлік салығы;

3. Көлік құралы салығы ;  
4. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеу үшін алынатын алымдар;  
5. жекелеген іс-әрекеттермен айналысу құқығы үшін алынатын алымдар; 
6. Аукциондық сатулардан алынатын алымдар. 
 Бұл Салық Заңдылығы бойынша  еліміздің салық жүйесі нарықтық  қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылды.

      1999 жылдың қаңтарынан бастап жалпымемлекеттік салықтар мен алымдардың құрамына жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамсыздандыруға арналған алым және көлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерге шығу үшін алынатын   алым қосылды. Оның алдында осы төлемдер бюджеттен тыс қорлардың қайнар көзі болды, кейіннен жол салығы және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған алым алынып тасталынды.

     Салық реформасының үшінші кезеңі( 2000—2001 ж.ж.). Бұл аралықта Жаңа Салық Кодексінің жобасы дайындалды. Ол үш бөлімнен тұрды: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілік. 
 Үшінші кезеңнің басты мақсаты бюджетке қатысы бар мемлекеттік органдардың, мемлекеттік фискалды органдардың және салық төлеушілер арасындағы құқықтық  мәні бар қарым-қатынастарды нығайту болды. [ 11, 2 бет]

     2000 жылы 1 қаңтарынан бастап ҚР-да 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 2001 жылдың 12 маусымынан Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде ҚР-да қолданылатын салықтар мен бюджетке  төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда, 9 салық түрі, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген. [ 16 1-230 беттер]

     Жаңа  Салық Кодексінің құрылымы негізгі  үш бөлімнен тұрды: 
1. Жалпы; 
2. Ерекше; 
3. Салықтық.  
 Жалпы бөлім – салықтық заңнаманың «конституциясы» . Онда салықтық заңнаманы құрудың нақты қағидаттары анықталды, оған қоса заңнамадағы өзгерулерді тек қана бюджетті дайындаудан кейін қабылдауға болатыны және оларды жаңа күнтізбелік жыл басталған кезде ғана енгізуге болатыны туралы қатал қағидаттар кіргізілді. Бірақ бұл жаңартулар нарықтың өзгерістерін мен конъюктурасын реттейтін акциз және кеден баждарына қатысты болмады.

     Ал  Ерекше бөлімі мемлекеттің тұрақтылығы, салықтық заңнама әдістерінің және салық салу базасының тиімділігі мәселелерін қарастырды. Салықтық бөлімде  қылмыстық іс жүргізу сұрақтары анықталды.

     Төртінші  кезең ( 2001жыл -2008 жыл). Бұл аралықта 2002 жылы қабылданған кодексті жетілдіруге және салық жүйесінің тиімділігін арттыруға бағыт алынды. Нәтижесінде, 2008 жылы 10 желтоқсанда жаңа салық кодексі қабылданған болатын. Бұл кодекстің ерекшеліктері:

• Корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі  15 %-ға дейін төмендеді;
• Салық префенренцияларын алу тәртібі жеңілдетілді;
• ҚҚС мөлшерлемесі 2009 жылы 12%-ға дейін қысқарды;
• Жер қойнауын пайдаланушылардан салық алу тәртібі өзгертілді;
• әлеуметтік салықты есептеу тәртібі өзгертілді: регрессивті салық мөлшерлемесінен (13%-дан 5%-ға дейін) біртұтас 11 %-дық салық мөлшерлемесіне көшті;