Мемлекеттің фискалды саясаты

Аталмыш жағдайда өндіріс  көлемі, ақша балансы және маржиналды бюджет кірістері төмендейді. Сонымен  қатар, бюджет кірісі және маржиналды түрде зиян арта бастайды. Демек  Қазақстан экономикасындағы қаржы  саясатының әсерін Лаффер сызығымен түсіндіруден алыспыз деген мағынаға келеді.

 

Кесте 2.

Инфляцияның экономикалық параметрлерге әсері

 

	10	11	12	13	14	15	16
Y m g En Mn gn Сеньораж	0,774 0,166 0,277 0,144   10,02     0,017	0,774 0,155 0,278 0,139   13,48   0,01 0,017	0,774 0,146 0,278 0,133   19,05   0,007 0,018	0,775 0,138 0,278 0,128   29,48   0,0043 0,018	0,775 0,131 0,279 0,123   56,1   0,0022 0,018	0,775 0,124 0,279 0,119   266,7   0,0004 0,019	0,775 0,118 0,279         -0,000

 

Келесі кестелердің  мәліметтері негізінде жалпы  экономикадағы көрсеткіштердің инфляция мен салық ставкаларының өзгерісіне тәуелділігі сипатталады. Экономиканың жалпы жағдайын сипаттайтын енгізгі 6 параметр алынған, соның ішінде ұлттық өнім, яғни елдің өндіру көлемі; ақша массасы; ақша базасы, сондай-ақ тұтыну және көтерме сауда бағалары.

 

 Кесте 3.

Салықтың экономикалық параметрлерге әсері

 

	22	25	28	30	32	36
Y m g Ee Me ge	0,785 0,158 0,229 0,224   0,485   0,463	0,781 0,153 0,251 0,254   0,598   0,424	0,776 0,147 0,273 0,268   0,749   0,328	0,772 0,144 0,288 0,309   0,881   0,351	0,769 0,14 0,303 0,334   1,501   0,318	0,761 0,133 0333 0,391   1,596   0,254

 

Сонымен біздің жасаған  негізгі қорытындаларымыз келесі тұрғыда:

-бюджетті толтыру  мақсатында мемлекет қоғамға  зиян келтірмейтін пайдаға салық  салу жолын таңдау керек, одан кейін біршама қосылған құнға салық және инфляциялық салық қолдану қажет;

-қоғамға өз ретінде  инфляцияның төмендеуінен пайдалана  алады, салық мөлшерінің өсуі  және әлеуметтік төлемдердің  артуынан аз бюджеттерін толтырады.

2.2 Экономикалық өсу процесіндегі фискалды салықтық қатынастардың аспектілері.

 

 

Қоғамның экономикалық процесіндегі фискалдық саясаттың  экномикалық мәні мен рөлі бюджетке келіп түсетін экономика субъектілерінің  міндетті ақшалай төлемдеріне сапалы сипаттама беруге, жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысы орталықтандырылған қаржыны бөлудің құрамдас бөлігі ретінде салық салуды ұйымдастырудың әдістемелік негізін анықтауға, практикада жинақ пен инвестицияны, өндіріс пен тұтынуды мемлекеттік реттеудің салықтық құралдар жүйесінің өзара байланысын өндеуіне мүмкіндік береді.

Фискалдық саясат – үкіметтің  халықты жұмыспен қамтамасыз ету  мен инфляцияға қарсы жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған салық салу, мемлекеттік бюджет, мемлекеттік  шығындар туралы саясат.

Практикада мемлекеттік  сатып алу мен салық деңгейі, үкімет сәйкесінше шешімдерді қабылдамаған жағдайда да өзгеруі мүмкін. Мұны Дж. М. Кейнс автоматты фискалдық саясатты анықтайтын кіріктірме тұрақтылықтың барымен түсіндіреді.

Кіріктірме тұрақтылық өзін-өзі реттеу режимінде әрекет ететін және экономикалық жағдайдың өзгерістеріне автоматты түрде икемделетін механизмдерге негізделген.

Индустриалды елдерде  тұрақтандырғыш ретінде салық салудың  прогрессивті жүйесі, мемлекет трансферттерінің жүйесі атап айтқанда жұмыссыздық бойынша  қамсыздандыру мен пайдаға қатысу жүйелері саналады.

Жұмыссыздық пен әлеуметтік төлемдер бойынша жәрдемақы жүйесі автоматты түрде циклге қарсы әсерін тигізеді. Мәселен, жұмыспен қамтылу деңгейінің артуы, салықтың өсуіне әкеледі, ал бұлардың есебінен жұмыссыздарға берілетін жәрдем ақы тіркеледі [7-43б].

Экономика заңдылығына  байланысты өндірістің құлдырау кезінде  жұмыссыздар саны артады, ал ол жыйынтық сұранысты төмендетеді. Бірақта  мұнымен бірге жұмыссыздарға  берілетін жәрдемақы төлемдерінің сомасы да артады. Мұндай процесс тұтынуды қолдайды, сұраныстың төмендеуін баяулатады және дағдарыстың артуына кері әсерін тигізеді.

Сонымен қатар, мұндай автоматты  режимде әлеуметтік төлемдер, табысты  индекстеу жүйелері де қолданылады.

Жоғарыда айтылған кейнсиандық  теорияның көзқарасын қорыта келе фискалдық саясаттың мәніне былайынан сипттама беруге болады: Фискалдық дамудың мәні экономиканың тұрақты дамуын және инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету мақсатында жиынтық сұранысты салықтармен, трансферттермен және үкіметтің сатып алуын айла-шарғылап басқаруынан тұрады.

Минималды көлемде табыс  алатын жұмысшылар, мемлекет шығынын  қаржыландыруға және өзінің зейнеткерлік ресурсын жинақтауға қатыса алмайды  және қатыспауы да керек.

Мұндай тұжырымдамадан ақшаны өндіріп алу мағынасыз  да, себебі олар бәрі-бір сол мемлекеттің есебінен жәрдем ақымен қамтамасыз етілетіндер жүйесіне кіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   Сурет 5. Салық салу тұжырымдамасы.

 

Фискалдық саясат шығарылатын  өнім көлемі мен табыстың деңгейіне  әсер етеді және экономиканы тұрақтандыру үшін де қолданылады. Бірақ та американдық  экономистердің көзқарастары бойынша фискалдық саясат ЖІӨ деңгейін толық тұрақтандыра алмайды, себебі салық ставкалары немесе шығын деңгейіне қандай өзгерістер еңгізу қажеттілігінің айқынсыздығында және бұл өзгерістердің бәрі ЖІӨ-ге әсерін, тек арада белгілі бір уақыт өткеннен кейін ғана көрсетеді.

Қазіргі жағдайдағы фискалдық  саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттарын, қаржыландыру әдістерінің және қазынаны толтырудың негізгі көздерін анықтайды.

2.3. Мемлекеттің оңтайлы фискалдық жүйесі ұлттық экономиканы дамытудың негізгі ретінде.

 

Бүгінгі күн Қазақстан  Республикасының салық жүйесін  нығайту және реформалау кезеңі болып  табылады. Тікелей салықтарды төлеу  барысында мемлекет пен салық  төлеушілер тікелей байланысқа түсетіндіктен  және жергілікті бюджеттің негізін осы салықтар құратындықтан, салық жүйесіндегі осылардың алатын ролі зор. Тікелей салықтардың құрамына: әлеуметтік салықтар, және тұлғалардың табысына салынатын салықтар және т.б. жатады [8-22б].

Қазақстанда барлық әрекет ететін салықтардың ішіндегі ең жасы болып - әлеуметтік салық есептеледі. Біздің елімізде бұл салық 1999 жылдан бастап, соған дейінгі әрекет еткен сақтандыру жарналарының мынадай әлеуметтік, яғни зейнетақының, мемлекеттің әлеуметтік сақтандырудың, міндетті медициналық сақтандырудың, халықты жұмыспен қамту қорларының орнына қабылданған.

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. –материалдық өндіріспен айналыстын халықтың табысы;
2. –қоғамдық сектордағы халықтың салығы;
3. –кәсіпорынның табыс салығы;
4. -қоғамдық қор шығыны;
5. –кәсіпорын мен инвестицияны бюджеттен қаржыландыру;

 

                                   Сурет 6. Мемлекеттің Фискалдық саясаты

Осы салықтың алғашқы  сомалық ставкасы еңбек ақы қорының 28% құраса, кейіннен ол 21% –ға дейін төмендетіледі.

 Кесте 4.

2008-2009 жылдар аралығындағы Қарағанды облыстық бюджетінің кіріс бөлігінің құрамы мен құрылымы.

 

                (мың тг)

Кіріс аттары	2007		2008		2009		2010
	Нақты  орын   дал	Үлес салм	Нақты  орын   дал	Үлес салм	Нақты  орын   дал	Үлес салм	Нақты  орын   дал	Үлес салм
Заңды тұлғ. Табыс        салығы	1724715	10,4	10348095	37,5	9015497	29,0	1088754	4,5
Жеке тұлғ. Табыс салығы	2767360	16,7	3903956	14,1	4618768	14,9	5692349	23,33
Кәсіпкер. қызмет табыс салығы	375171	2,3	452825	1,6	317063	1,0	14222771	-
Әлеумет. Салық	8431261	50,8	9659526	35,0	13854593	44,6	14222771	58,4
Мүлік салығы	1645142	9,9	1633985	5,9	1539671	5,0	1914657	7,9
Жер салығы	309103	1,8	347616	1,3	384886	1,2	400703	1,6
Көлік құралдар. салығы	414667	2,5	557110	2,0	619222	2,0	439361	1,8
Акциздер	87842	0,5	166813	0,6	240064	0,85	471509	1,9
Ортақ жер  салығы		0,002	11667	0,04	17134	0,05	17039	0,07
Басқа да салықтар	845423,9	5,1	225	1,96	419056	1,4	119522	0,5
Е с к е р т у– Қарағанды обл. Қаржы басқарудың есебі негізінде есептелген

 

Әлеуметтік салықты  төлеушілер болып: жеке кәсіпкерлер, жеке меншікті нотариустар, адвокаттар, заңды  тұлғалар саналады.

Кестеден көріп отырғандай, әлеуметтік салықтың артып отыруына ай сайынғы жұмысшылардың еңбек  ақысының артуы салыстру үшін: 2007ж. –қаңтарда 15293 теңге, желтоқсанда – 17616 теңге; 2008ж. –қаңтарда 18785 теңге; желтоқсанда – 30024 теңге: 2009ж. қаңтарда -24192 теңге, қыркүйекте -27678 теңге әсер етті.

Әлеуметтік салықты  енгізу, бюджеттің кіріс бөлігінде  әлеуметтік бағдарламаларды қалыптастыру үшін қажет болды. Осы салықты енгізген азғана уақыт ішінде салық ставкасына, өндіріп алу базасына және есеп беруіне, бірнеше өзгерістер мен толықтырулар енгізілді [9-1-4б].

Алғашқы кезде әлеуметтік салықтардың басқа салықтардан  ерекшелігі болып, оның бастапқы салық салу объектісінің қаржыландыру көзіне қарамастан, сәйкес салықтарды ұстауға дейінгі еңбек ақы қоры есептелінеді. Ал салық төлеушілер болып, жұмысты ұсынушы – ұйымдар саналады. Олар бекітілген ставка бойынша, материалдық және әлеуметтік жеңілдік ретінде  ақшалай және натуралды формада есептеліп жұмысшыларға төленеді. Қазақстанда салық төлеудің екі түрі бар. Бірі: еңбек ақыға әлеуметтік салықты есептеу болса, екіншісі –жұмысшылардың жалақысынан табыс салығын ұстап қалу. Қазіргі жағдайдағы осы салықтың заңды тұлғалар үшін салық салу объектісі болып, жұмысты ұсынушының жұмысшылар санына байланысты материалдық, әлеуметтік игіліктері немесе басқа да материалдық пайдасы ретінде, ақшалай және натуралды формада төлейтін табысы есептеледі.

Еліміздің салық жүйесінде алып отырған әлеуметтік салық, компания иелерінің өз қызметтерінің жалақы мөлшерін көбейтуін ынталандырудың орнына, керісінше бұл салықтан қалай құтылуды ойластыруда. Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақысына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан қарайтын болсақ, онда жалақыны үйлестіру барысында, кәсіпорындардың қосымша қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын, кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп төлейді. Бұл кәсіпорындар иелері жұмысшылардың еңбек ақысын көтеруге мүдделі еместігін көрсетеді. Кәсіпорындар жалақы көлемін көбейткен күннің өзінде, әр түрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін көтеру және ол үшін кәсіпорындарды ынталандыру жолдарықарастырылуда.

Осы жердегі мәселе, әлеуметтік салық ставкасының жоғарылығында  ғана емес, сонымен қатар бұл салық  салынатын базада да болып отыр. Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 аралығында болып, оны тек компаниялардың өздері ғана емес, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді.