Кәсіпорын экономикасы

=  
 

 =   +   +   
 
 
 
 
 

Пайда

Таза пайда  экономикалық санаттардың маңызды  және кез-келген коммерциялық мекеменің  қызметінің негізгі мақсаты болып  табылады.  Нарықтық қатынастарда пайда  экономикалық санат ретінде құрылатын  материалдық өндіріс сомасының  таза пайдасын қалыптастырады. әрбір кәсіптің жиынтық көрінісі пайда түсімі болып табылады.

Пайда дегеніміз  тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынатын ақшалай кіріс пен оны  өндіруге және сатуға жұмсалатын шығындардың  айырмашылығы. Пайда бұл пайданың екі бөлімі бар: баланстық және есептеушілік Баланстық пайда мыналардан тұрады:

-тауарлы өнімді  сатудан түсетін пайда

Тауарлы өнімнің  құрамдасына жатпайтын басқа  өнімдердің және қызмет көрсетуден түскен пайда

Сатылудан тыс  операциялары жоспардан түскен пайда  немесе зиян ( айыппұлдар, сыйақылар, және т.б.) 
 

Сапа  көрсеткіштерінің мәні мен маңызы

 Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға, үлкен себепті болатын өнімніңпайдасының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде өз тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны- бұл  жалпы алғанда  тауардың пайдалылыны нақтылы жағдайда тұтыну құнның деңгейіндегі көрініуі

Сапаның көрсеткіштерін анықтау оның сандық  маңызын  өзін-өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада  өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегідей әдістер пайдалы:

1. өлшеулі әдістер (аспаптар,приборлардың көмегімен)
2. тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі мынадай көрсеткіштерін, атап айтқанда:қауіпсіздік, стандарттау сәйкестігін  анықтауы мүмкін
3. есептеу әдісі - өнімнің  сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолданудағы негізі.
4. Органикалық әдіс – адам мүшесін сезу, көру, есту, дәл, .............
5. Социалистік әдіс -өнім, оны нақты немесе тұтынудың мүмкіншілігі тұрақты пікірде талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады:

• сарапшылық  әдіс – мамандар тобы арқылы  іске асырылады. Мысалы, дизайнер, дәм айырулар

• екінші тәсілі – тауардың бәсекелік жарамдылығын анықтауда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін. Өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және оның сапалық деңгейі.
• Үшінші тәсілі – бұл  тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын  есепке ала отырып  бәсеклестің тауарлары  салыстырмалы негізгі.  Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және сандық үлгілері мына формуламен анықталады:

                             КК=KKэККтKKe

КК-тауар деңгейінің кешенді көрінісі

ККэ-эктетико –органикалық деңгейінің кешенді көрсеткіші

ККт – техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші

ККе – көрсеткіші кешеннің сенімділігі 

Төртінші тәсілі – бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың  днңгейі қалай техникалық, солай  экономикалық параметрлерін салыстыру негізінде анықталады. 
 
 
 

Стандарт  және стандарттау 

Стандарт бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтың елеулі мәселеге қаржылық білдіруді сипаттайтын, қауіпсіздік негізінде әзірленген және танылған органның бекітетін нормативтік құжаты.

Стандарттау бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соң стандарттық үлгілерді нұсқауларды өнімді әзірлеудегі талап әдістерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды.

Стандарттаудың  басты міндеті халық шаруашылығының халықтың, еліміздің қорғанысының, экспорт мұқтажы үшін шығарылатын өнімге үдемелі талаптарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік техникалық жүйе жасау болып табылады.

Қазақстан Республикасында  стандарттық мынадай нормативтік  құжаттар бар:

1. Қ.Р. мемлекеттік стандарттары
2. салық стандарттары
3. техникалық жағдайлар
4. кәсіпорындар, бірлестіктер куымдастар концерндер стандарттары
5. ғылыми - техникалық қоғамдар және басқа да қоғамдардың ұймдық стандарттары

 
 

Өнім  сапасын басқару жүйесінің дамуы 

Өнімнің сапасын  басқару бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау шаруашылықтарын құру және жүргізілген іс-әрекет

Өнімнің сапасын  басқаруды жетілдіруге отандық  өндірудің алдында қойылған негізгі  проблемалар:

• өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу
• тұтынушылырға және барлық өндіретін қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағындыру
• өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестердегі сапаны босату жүйесіндегі механизм әсерін күшейту

 

Сапаны басқару  жүйесін енгізу кәсіпорындарда мынадай  міндеттерді  шешуге мүмкіндік береді:

• өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты табу
• жоғары сапалы өнімнің сапалылығын қамтамасыз ету
• жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкіндігін қарастыру
• өнімнің бәсекеге жарамдылығын және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу

Сонымен өнімнің  сапасын басқару әрбір кәсіпорында  жүйелі түрде іске асқан жөн. 

Кәсіпорынның  инвестициялық саясаты

 

Негізгі қоға қаржы  жұмсау қосалқы қорларға, резервтерге  сондай-ақ пайда,девидент және басқа  да табыс табу мақсаты мен бағалы қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция деп атайды.

Инвестицияны  материалдық заттық және ақшалай  нысанына бөлуге болады.

Материалдық заттық инвестиция ол салынуға тиісті өндірістік және өндірістік емес объектілер,жабдықтар  және т.б.Ол ауыстыруға немесе техникалық парктерді кеңейтуге материалдық заттарды басқа инвестициялық  тауарларды арттыруға бағытталған.

Инвестицияның ақшалай нысаны ақшалай капиталдың материалдық заттық инвестициядан  жасауға инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге жұмсалады 

Жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп аталады. Ол негізгі капиталдың артуын қолдауға бағытталды.жалпы инвестиция екі біріктірушіден қосылады. 1. амортизация

2. таза инвестиция

Амортизация негізгі  өндіріс құралдарының үнемі тозу және  оның құнын өндірілетін  өнімге көшу процесі.

Таза инвестиция бұл капиталдың қаржы жұмсау негізгі  қорларды арттыру, өсіре беру,ғимараттар салу, өндіру және қондыру, қосымша  жабдықтар қолда бар өндіріс  қуаттылығын жаңарту мақсатында іске асырылады.

Инвестиция түрлері:

1. тәуекелдік (венчурлік)
2. тікелей
3. портфельдік
4. аннуитет

 

Венчурлік инвестиция үлкен тәуекелге байланысты үлкен  саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасына шығарылған инвестициялар  болып табылады.

Тікелей инвестиция шаруашылық субъектілердің табыстар түсіруіне  және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жұмсалымды болып табылады.

Портфельдік инвестиция портфельді қалыптастыруға байланысты  және бағалы қағаздарды сатып алу  және т.б. активтер есептеледі.

Аннуитет.Тұрақты  аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді. 
 

Күрделі қаржы жұмсалымы 

Күрделі қаржы өндірісі дамытудағы инвестицияның  негізінде жаңадан салынған құрылысқа  кеңейтуге,қайта құруға,техникамен қайта жабдықтауға, қосалқы қорлар жасауға айналым қаржылық өсуіне және материалдық емес активтерге қаржы жұмсау. Күрделі қаржы кәсіпорынның тіршілік іздеуінің қажетті жағдайы болып табылады.

Күрделі қаржы құрамына кіретіндер құрылыс  монтаж жұмысына кететін шығындар:

• НҚ сатып алуға кететін шығындар
• Ғылыми зерттеу, жобалау,іздестіру жұмыстарының шығындары

Күрделі қаржыны пайдаланудың негізгі бағыттары

Жаңа  құрылыстар,қолданыстағы кәсіпорындарды кеңейту

• қайта құру жән жаңғырту
• қолданыстағы кәсіпорындарды техника мен қайта жабдықтау.

 

Күрделі қаржы екі кезеңнен өтетін процесс:

1)қаржыландыру ашылған кезеңнен бастап, материалдар жабдықтар үшін әртүрлі аванс ретінде шығындар жасалады.

2) бұл күрделі қаржыны өнімді пайдалану кезеңі техникаларды сатып алу арқылы негізгі қорларды жасауүйлер мен құрылыстар жүргізу. Күрделі қаржы бұл кезеңде заттай көрсеткіштер арқылы өлшенеді. Тұтас алғанда қаржының бағасы НҚ құнына айналады. 

Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік  құны 

Калькуляция дегеніміз  өнімнің атқарылған жұмыстар мен  көрсетілген қызметтердің бір өлшемге есептеген өзіндік құн болып табылады.

Калькуляция жасау  мерзімі:

1.алдын ала

2кейінгі

Алдын ала жасалатын калькуляция өнім шығарғанға дейін  өндіріске  қажетті  деңгейдегі шығындардың мөлшерін  топшылайды. Оған жоспарлы,сметалық және нормативтік калькуляция жатады.

Жоспарлы  калькуляция өнімге және бұйым бірлігіне  мүмкін болатын шығындардың деңгейін анықтайды,бірақ осы кезде жалақының, энергияның,отынның материалдық  нормасы, өндірістің технологиясы,сондай-ақ резервтері ескеріледі. Сметалық калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлыкалькуляцияны жасауға негіз бола алады, нормативті калькуляция ағымда ғы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады.

Калькуляцияның  объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызмттер саналады.

Іс жүзінде  пайдаланатын калькуляцияның өлшем  бірлігін келесі топқа біріктіруге  болады:

1. натуралды бірліктері - дана,метр,км,л және т.б.
2. ірілендірілген бірлігі - тігінбұйымдарының прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикульдағыжүз ...... аяқ киім т.б.
3. өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін
4. құндық бірлігі
5. еңбек бірлігі
6. орындалған жұмыс бірлігі
7. пайдалы нәтиженің бірлігі т.б.

Өндіріс шығындары 4 элементтен тұрады:

1. тікелей материалдық шығындар
2. еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар
3. аударымдар
4. қосымша шығындар

 

Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің  бөлігі болатын негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір бұйымға тікелей  және үнемді аса мол шығынсыз жатқызады.

Материалдық шығындардың шамасын өнімнің  нақты түрін өндіруге материал бірлігі  бағасына қолдануға тиісті материалдар  санына көбейтіп санауға болмайды. Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып табылады. Олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді.