Инвестицияның экономикалық коммерциялық және бюджеттік тиімділігін нығайту жолдары

        Жақын  уақыттан бері  ұзақ  мерзімді  инвестицияларды  талдау  мен  есептеуге,  яғни  Қазақстанның  экономикасына  батыс  компанияларының   қаражаттарын  тартуға  байланысты,  инвестицияның  мәнісін  ашуға  біршама  талпыныстар  жасалып  жатыр.

         Осы  кезге  дейін  инвестициялық   есеп   пен  талдау  бойынша  жүргізілген  зерттеулер  кешенді  сипатта  болған  жоқ,  өйткені  ол  жөніндегі  әлістемелік  зерттеулер  қажет   деңгейінде  нығайтылмады.  Қазіргі  кезде  Қазақстанның  экономикасына  тартылатын  ұзақ  мерзімді  инвестицияларды тиімді  бағалау,  талдау  және  шаруашылық  субъектісінің    қаржылық  қызметін  басқару барысында,  әлі де  болса есептің кейбір  жекелеген әдістері  жете  зерттелмеген.

        Осы  күнге  дейін  негізгі   қорларды  жаңғыртуда  инвестициялаудың  оптималды  көздерін  таңдау,   күрделі  қаражаттардың  тиімділігін  бағалау,  тәуелділіктің  сезімталдығын  ‘және  дағдарыстың  әсерін  жаңаша  принципте  дисконттау,  ‘икемді’  мөлшерлемені  табу  және  оны талдау  мәселелері  өз  шешімдерін  толығымен тапқан  жоқ.’

       Тәжірибеде,  инвестициялық  талдаудың   екі  әдісі  бар,  онда  мөлшерлеменің  ең  төменгі   шегін  капиталдардың  орташа  құны  бойынша  анықталса,  ал  екінші  әдісінде  тәуелділіктің   ең  жоғарғы  сатысы  бойынша   есептелінеді.  Бұл  арада,  капиталдардың  орташа  құнын  дисконттау  мөлшерлемесін  оның  түпкілікті  варианты  деп  есептеуге  болмайды,  өйткені  ол  нақты  жағдайды  толық  көрсетуі  мүмкін,  сондықтан  да  оған  жиі  түзетулер  енгізіледі.  Бүгінге  дейін  әлемдік   тәжірибеде  инвестициялық  жобаларды  бағалау  мен  есептеудің  ‘қолайлы’  әдісі табылған  жоқ.

       Бірақта,  қазіргі  нарықтық  экономика  жағдайларында   ұзақ  мерзімді  инвестицияларды   есептеу  қажеттілігі  және  оған  тиісті  ғылыми  зерттеулер  жүргізудің  керектігі  күннен  күнге  артып  келеді. 

       Сондықтан,  осы  мәселелер   туралы  экономикалық  әдебиеттерде  әр  түрлі  пікірлер  бар. 

        Бұл  пікірлер  үлкен  үш  топқа  біріктіріледі:

1. Күрделі  қаржыны  бөлу  концепциясын  бухгалтерияда  пайдаланатын  түсінікті  қолданғанды  қалайды,  яғни  бухгалтерлік  баланс  мәліметтері  бойынша; 
2. Күрделі  қаржыны  бөлу  концепциясы  кезінде,  қажет  түзетулерден  кейін,  танылуы  керек  деп  санайды; 
3. Инвестиция  элементі  ретінде  активтің  кез  келген  элементтерін  қарастыратын -  ұлғайтылған  тұжырымдаианы  пайдаланғанды  қалайды;

Бірінші  топтағы  ұғым  бойынша  таза   инвестициясы   болып,   негізгі 

құралдарға   жұмсалатын  (жұмсалған)  және  баланстың активінде көрініс тапқан  (материалдық,  материалдық  емес,  қаржылық)  күрделі қаржының  өзгерісі  бойынша анықталады.  Оның  басымдылығы,  тек пайдалануында ғана,  бірақ осыған  қарамастан  осы бойынша инвестиция  санайды.

        Ал  түзетулерден  кейін  қолданатын  күрделі  қаржы  тұжырымдамасының  басты екі кемшіліктері  бар,  атап  айтсақ:

• біріншіден,  бухгалтерия  есебінде  тек  шаруашылық  субъектісінің  меншігіндегі  инвестицияларды  ескереді;
• екіншіден,  бухгалтерия  есебінде  материалдық  емес  активтерді  инвестиция  ретінде  ескермейді,  себебі  оның  есебінде  көптеген  дүдәмалдықтың  бар  екендігі   анық. 

Мұндай  жағдайда, талдаушылар   күрделі   қаржы   қатарына   жалға

алынған  негізгі  құралдарды  (лизинг  бойынша)  және  материалдық емес  активтердің   амортизацияланбаған  шығындарын  активтерге  қосу  арқылы  түзетулер  енгізеді.  Тек  осындай  түзетулерден  кейін  таза  инвестициялар  деңгейі  анықталады.

       Талдаушылардың  аз  ғана  тобы  ұлғайтылған  тұжырымдаманы   пайдаланады,  бұл  тұжырымдамаға   сәйкес  активтің  (капиталдың)  барлық  элементтері (кейде  пассивтері де)  субъектінің табыстылығын  анықтау үшін  инвестиция  ретінде қарастырылады. 

       Бұл  анықтама  негізінен   шағын  кәсіпорын  үшін  сәйкес  келетін  сияқты,  өйткені   инвестицияны  бұндай  кең  мағынада  қарау  кәсіпорындардың  мақсатына  сай  келе  бермейді.  Олар  ‘инвестицияға  салынған  қаржының’  түрлеріне (яғни,  өздерінікі  немесе  қарызға  алынғанына),  қарамастан  күрделі қаржыны бөліп қарауды мақсат  тұтпайды,  ондағы  салымдар,  тек жалпы салымдар  бойынша өлшенеді.  Инвестицияларды,  негізінен барлық  инвестициялаған капиталдардың жиынтығы  ретінде қарастырады.  Демек,  инвестицияның бухгалтерлік  тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу  ғана  емес,  сондай-ақ,  барлық  активтердің  жиынтығын  береді.  Егер  бухгалтерияда  әр  түрлі  себептер  бойынша  есеп  мәліметтері  бұрмаланбайтын  болса,  онда  (‘тыңшы’  ретінде немесе  коммерциялық  құпия ретінде),  инвестицияны  бағалауға бухгалтерлік  есептің  мәліметтерін  қолдануға  болар  еді. 

      Ұлғайтылған  тұжырымдаманы   қолдай  отырып;  инвестиция  ретінде   танылмаған  материалдық   емес  активтер  мен  жалға  алынған   құралдарды  есепке  алмай,  тек   баланста  көрсетілген  активтер  бойынша  санауға болар еді.  Көптеген  экономистер капиталдардың щығындарын  инвестиция  ретінде қарастырады.  Инвестиция  динамикасы  (қозғалысы)  активтің  белгілі бір баптарының  өзгерісіне  тең болады. 

      Бұл  арада, ‘инвестицияланған  капитал’  деген  ұғым  екі  мағына  береді .

Біріншіден,  кез  келген  кпитал:  акцияға,  облигацияға,  басқа  кәсіпорынның  жарнасына  (пайына)  айналған  түрінде,  демек ұзақ  мерзімді  қаржы активі  ретінде әрекет  ететін,  басқа кәсіпорынның  пайдасынан  өзіне  қатысты  үлестік  салмағын  (дивидентін)  өз  кәсіпорнына әкелетін  бағалы  қағаз тобы  жатады.  Инвестицияның бұл тобы  оның  тар мағынада  қарастырылғанын көрсетеді.  Яғни,  оның  өнім  өндірумен тікелей байланысты  еместігін білдіреді. 

      Қазақстанның  бухгалтерлік  балансында  инвестицияланған  капиталды  екі  жарып  көрсетеді,  оның  бір  бөлігі  ағымдық  актив  құрамында  болса,  ал  екіншісі  ұзақ  мерзімді  активтер  қатарында  ьолады.  Олай  болса,  инвестицияланған  капитал  өз  құрамына  ‘Аяқталмаған  құрылыс’,  ‘Ұзақ  мерзімді  қаржы  бөлу’  (еншілес, тәуелді  кәсіпорындарының  пакет  акцияларын,  жарна  үлесін  алу, техниканы  бөлу,  ұзақ  мерзімге  қарыз  беру  және  т.б.)   жағдайлары  жатады.  Тап осы тұрғысынан  инвестицияны  кең көлемдегі мағынасын білдіретін  сияқты. [Друри  К.  Упр. 171 б. ]                                                  

   Инвестицияны  қаржылық-экономикалық  талдау  тұрғысынан  қарастыратын  болсақ,  онда  шаруашылық  субъектісі  қаржылық  тұрақтылығын  талдау  үшін,  инвестицияны  негізгі  және  айнымалы  капиталымен  қатар,  қаржылық  және  қаржылық  емес  етіп  екіге  бөлудің  керектігін  ұсынамыз.

      Енді  осы  айтылғандарды   басқсрушы  есеп  тұрғысынан  қарастыратын  болсақ,  онда  оның  сындарлы  кезеңі  болып,  мыналар  жатады:

• инвестицияның  есебін  жүргізу,  яғни  есебін  шығару;
• инвестицияның  бюджетін  құрастыру;
• жылдар  бойынша  ақша-қаражаттарының  ағындарын  бағалау;
• қолданыс  таба  алатын  капиталдың  шын  мәніндегі  бағасын  анықтау,  яғни  оны  дисконттау  коэффиценті  ретінде  пайдалануға  болатындығын  көрсету;
• Инвестицияның  тиімділігін  бағалайтын  критерийлерін  талдау.  Жобаны  бағалау   мен  талдаудың  бүгінге  дейін  танымал  екі   әдісі   бар:

а)  дисконттық   бағалау  (немесе  динамикалық  бағалау);

в)  есептік бағалау (немесе  статикалық,  жай).

      Аталған  бағалаудың  екі   категориясы  да  бір   бірімен   өте   тығыз  байланысты.  Мәселен,  статикалық  категориясы  (кейде  әдебиеттерде  оны  мәселелер  немесе  міндеттер  деп  атайды)  шаруашылық  субъектісінің табыстылығын  (қолма-қол  ақша  түрінде)  құрайтын  қабілеттілігін  көрсетсе,  ал  динамикалық міндеттер шаруашылық  субъектісінің өз  ресурстарын  табыстылыққа  (қолма-қол  ақшаға)  қаншалықты  жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді. 

      Статистикалық  мәселесі  (немесе  міндеті)  динамикалық (өсіңкілік)  мәселеге  (міндеттерге)  қарағанда,  біршама үстемдігі бар және  ол  тұрақты қалыпта  қызмет  етеді:  егер  ШС ұзақ  уақыт  бойында  статикалық  деңгейде  табыстылық  (қолма-қол  ақша,  рентабельдік)  мәселесін шеше  алмаса,  онда  ондай   шаруашылықтың қызмет  етуі  екіталай.  Егер  ШС  қолма-қол ақша  түрінде жеткілікті түрде табыс  алуға  қабілетсіз  болса,  онда  олардың  қолма-қол  ақшалары  шаруашылық  субъектісі  ұзақ  уақытқа  арналған  мерзімдік  міндеттемелерін  қаржыландыруға  жеткіліксіз  болады.  Тіптен  операциялық  пен  құрылымдық  деңгейде  статикалық  мәселелерін  шешкенімен,  бірақ қажетті қолма-қол ақша  ағымын  ұстай алмаса,  онда  олар өздерінің шаруашылық  субъектісіне  табыс әкелетін  операциялардың  (немесе  капиталдардың)  жүргізілуімен байланысты  болып келеді,  яғни  басқаша айтқанда,  кез келген  табыс  ондағы  жасалатын  операциялардың  тиімділігіне,  мазмұнына  және  олардың  нәтижесіне  тәуелді. [Тасмағанбетов  311б.] 

      Табыстың  негізгі  екі  қайнар  көздері  бар:  біріншісі:  иемденушілер;  екіншісі  қарыз  берушілер  -  банктер  және  тағы  басқа мекемелер (реципиенттер),  сондай-ақ  жеке  тұлғалар.  Ал  шығындар  негізінен үш  топқа бөлінеді:  жабдықтаушылар,  персонал  және  салық қызметі.  Одан  басқа шаруашылық  субъектілері  қолма-қол ақшаның артығын инвестициялық қажеттіліктері  үшін  қайта  пайдалануына  немесе  оны  резервтеріне  орналастыруына  болады. Басқарушы  есеп  инвестициялық  жобаны  шұғыл  емес,  стратегиялық  мақсаттарға  бағыттайды,  сондықтан  шаруашылық  субъектісі   бұл  кезде  өзінің  құрылымдық  бөлімшелерімен  ұйымдасқан  түрінде  тығыз  байланыста  болғаны  жөн,  яғни  жоба  әдетте  көптеген  жауапкершілік  орталықтарымен  әрекеттес  демек  мақсаттарға  жету  процесінде,  олар  біршама  тексерілген,  өзара  әрекеттерімен  қамтамасыз  етілген  жағдайда  ғана  қабылданады. [Евразийское  сообщество]                                                                                                                                       

1.3 Инвестициялық  саясатты  жүргізудегі  шетелдік  тәжірибе. 

     Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік шаруашылықтың толыққанды  мүшесі  болып табылады.  Республикамыздың  экономикасының  дамуы экономика -

лық  ортада  инвестициялық  бағытты  құруды  талап  етті.  Инвестицияның  құйылуы  өндірістің  масштабының  кеңеюіне,  сонымен  қатар  экономика -

ның  әлеуметтік-экономикалық  дамуының  сапалы,  жаңа  деңгейге  шығуын  қамтамасыз  етеді.  Экономикадағы  жаңалықтар  мен  өсулер инвестицияның көлемімен,  құрылымымен және  олардың жүзеге  асырылу сапаларымен,  қарқынымен  анықталады.  Сонымен қатар инвестициялық жинақтаулар мен олардың материалдық ресурстарынсыз  инвестицияда  ешқандай  оң  нәтижелер болмайды.

      Ивестициясыз  ішкі  және  сыртқы  рыноктардағы  тауар  өндірушілердің  бәсекеге  қабілеттілігін  қамтамасыз  ету,  қазіргі  кездегі  капитал  жұмсалымдарының  болулары  мүмкін  емес.  Рыноктық  инфрақұрылымдардың  және  әлемдік  тауар  өндірушілердің құрылымдық  және  сапалық  өзгертулерінің  процестері  инвестициялаудың  есебімен  және   жолымен  жүзеге  асырылады.  Инвестициялау  экономикалық  өсуді,  аймақтың  әлеуметтік  жағдайын,  халықтың  жұмыспен  қамтылуын  және  елдің  экономикасының  дамуын  анықтайды.

     Қазақстан  Республикасының   экономикасының  дамуы  отандық   және  шетелдік  инвестициялаудың  тартылуымен  тығыз  байланысты  болып  келеді.  Шетел  инвестициялары  Қазақстан  Республикасының  территориясындағы  кәсіпкерлік  қызметтің  объектісіне  шетел  инвесторына  тиісті  азаматтық  құқықтардың,   соның  ішінде  ақша,  бағалы  қағаздар,  интеллектуалды  қызметті  және  тағы  басқа  мүліктерді,   сонымен  қатар  қызмет  пен  ақпарат  нәтижелеріндегі  ақшалай  бағасына  не  мүліктік  құқықтар  түрінде  шетел  капиталын  салу  болып  табылады.

     Инвестицияларды  әр  түрлі   қаржы  құралдарын  шығара  отырып  тарту  бүгінгі  күні  кең  көлемде  қолға  алынады.  Оған  елдегі  қолайлы  инвестициялық  климат  өз  әсерін  тигізуде.  Қай  елде  болмасын  инвестицияның  келуі  инвестициялық  климат  дәрежесіне  және  оны  анықтайтын  факторларға   тікелей  байланысты.  Инвестициялық  климатты  анықтау  шетел  инвесторларын  тарту  мен  пайдалану  саясатының  негізгі  міндеті  болып  табылады.  Себебі, анықтауға,  екіншіден,  мемлекеттегі  жағдайды  тереңірек  бағалауға,  үшіншіден,  шетел  субъектілерінің  мінез-құлықтарын  анықтауға  мүмкіндік  береді.