Ењбек аќы тµлеу ќорын жоспарлау (орман және орман парк шаруашылығының мысалында)

     Кіріспе

     Орман шaруaшылығын бaсқaру – әрбір жұмыс істейтін өнeркәсіптің кез-келген жұмысындa қaрқындылықты көрсeтeтін фактор болып табылады. Орман дайындау шаруашылықтары ағымдағы ағаш өсімін пайдалану бойынша орман өнеркәсіптік шаруашылығы бағытындағы кәсіпорындар.

     Орман шаруашылығын басқару органдарының басты мақсаты –ормандардың ұлттық байлығын ұқыпты сақтау және көбейту болып табылады.

     Жалпы орман ресурстары мен қызметтерін  нарықтық ресурстар және қоғамдық игіліктер  деп екі категорияға бөлуге болады. Нарықтық ресурстар- сүректен, орманның технологиялық, азықтық ресурстарынан, сондай-ақ өнеркәсіптік ауқымда пайдалану кезеңде тамақ, дәрілік, су ресурстарынан тұрады. Осылайша, орман барлық ресурстардың біріңғай өндіріс базасы болып табылады. Сонымен қатар орманның әрбір ресурсының өзінің ұдайы өндіріс ерекшеліктері болады. Орман қорының нақты аумағындағы орман ресурстарын пайдалану орманның көп мақсатты мәнін ескере отырып, басқаруға теңгермешілік тәсілді талап етеді, көпресурсты орман пайдалану, шаруашылықтың дәстүрлі, кейде бәсекелестік мақсаттарын тиімді үйлестіру проблемасын алға қояды.

     Ормандарды  пайдалану және ұдайы өндіру саласындағы  экономикалық қатынастар орман басқару  процесінде құрылады. Орман басқару  кең  мағынада өзара байланысты саяси, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, құқықтық және ұйымдастырушылық шаралар  жүйесін білдіреді. Олар қоғам дамуының сатысында шектелген экономикалық ресурстарды есепке ала отырып, орман шаруашылығының алдына қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді.

     Орманды тиімді пайдалануда орман ресурстарын экологиялық және қаржылық-экономикалық жағдайларына сәйкес шаруашылық айналымға қосу деп түсінеді. Бұл іс жүзінде шарттарды сақтай отырып, орман пайдалану түрлерін мүмкіндігінше жоғарлатуды білдіреді. Олардың ішіндегі рентабельді емес түрлерін бірден жою, сондай-ақ ресустардың пайдаланылмайтын түрлерін игеру және қайта өңдеу тиімділігін жоғарлату бойынша экономикалық негіздеуді жүргізеді. Тиімді орманды пайдалануға қол жеткізу проблемаларын қаржылық нәтижелерімен, орман пайдалануға нарықтық қатынастарды өзара енгізумен байланысты қарастырады.

     Ормандарды  басқару бойынша өзіндік қаражаттарын жұмылдыру көлемінің болжамдық  есептеулерін жүргізу барысында  барлық көздер, соның ішінде пайдаланудың қосалқы және басқа да түрлері  есебінен түскен түсімдер ескерілді. Осы  есептеулер негізінде өзіндік қаражаттарының болжамдық құрылымы және оны оңтайландыру мүмкіндіктері туралы қорытындылар жасалды. Тиімді орман пайдалануды  басқару механизмінің негізі ретінде  таңдау орман шаруашылығын реформалаудың  негізгі проблемаларын жинақтайды.

     Орман шаруашылық мекемелерін басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін құрудың негізі бағытын таңдауға себепші болды. Орманшаруашылық мекемелерін басқару механизімінің проблемаларын зерттеу олардың экономикасының негізі даму бағыттарын теориялық талдауға негізделеді.

     Орман шаруашылық мекемелерінің қызметін экономикалық басқару механизмдерін құру мәселелерін қарастыру барысында оның қызмет ету мақсаты келесіде анықталды: орман мекемелерінің қаржылық тұрақтылығын орман қоры учаскелерін пайдаланудың нарықтық құқықтарын белсендету және қаржылық қайтарымдылығының өсу есебінен жоғарлату. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында басқару механизмінің қағидалары мен міндеттерін теориялық талдау оның орманшаруашылық мекемелері үшін ерекшеліктерін анықтау қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, орман шаруашылығын жүргізудің негізгі қағидаларын, соның ішінде орман мекемелерінде тиімді орманды пайдалануға жету қажеттілігін есепке алу қажет.

     Орман шаруашылық мекемелерін басқарудың ұйымдастырушылық - экономикалық механизмін құруды зерттеуде өзіндік қаражаттарды жұмылдыру мәселесін толық және ұқыпты қарастыру қажет. Сонымен, орман шаруашылығының, орман өнеркәсібінің, орман пайдаланудың ғылыми даму тұжырымдамалары нақты орман экономикалық жағдайлары үшін экономиканың орман секторындағы шаруашылық механизмінің даму тенденциялары мен заңдылықтары үшін орман мекемелерінің ұйымдастырушылық формаларының теориялық негізін құрайды. Орман басқару жүйесі ормандарды мемлекеттік басқаруды, экономикалық қызмет түрі ретінде орман шаруашылығын басқаруды қамтиды. 

     1.Климаты 

     Павлодар  облысын халық әсемдеп Павлодардың  Ертіс өңірі деп атайды. Бұл  жазық дала, жекелей аласа таулар, орманды дала және шөлейтті жерлер. Мұнда Сібірдің суық қысы және Орта Азияның жазы бар. Өлкенің жерін  Ертіс өзені кесіп өтеді, бұл  жерде ол сырттан ешбір саланы қосып алмайды. Мұнда үлкенді-кішілі 1200 көл бар, оның 100-не жуығы тұщы көлдер. Табиғат Павлодар өңіріне  өзінің дархан байлықтарын сыйлады. Облыстың қойнауларында таскөмір мен  қоңыр көмір, полиметалл және мыс  рудалары, құм, саз, тұз бар.

     Павлодар  облысының рельефі, басқа территориялар  сияқты ұзақ жылдар бойындағы жердің ішкі және сыртқы күштердің өзара  қақтығысуынан қалыптасқан. Облыс  территориясының көп бөлігі Батыс  Сібір жазығының оңтүстік жағалауына қарай орналасқан, ол солтүстік шығысқа қарай аздап еңкіштеу және жергілікті еңкіштік Ертіс өзенінің аңғарына қарай келген. Облыстың оңтүстік батысына қарағайдың ұсақ шоқыларының солтүстік бөлігі енеді. Осы ірі рельеф формасының ішінен кішірек провинцияларды бөліп алуға болады.

     Орманның  ұсақ шоқылы территориясын екі провинцияға бөледі: оңтүстік батыс және оңтүстік.

Қазақтың  ұсақ шоқыларының оңтүстік провинциясы  Май ауданының территориясына кіреді. Тау шоқыларының рельефі тек  тоникалық көтерілулер кезінде  пайда болған. Солтүстік жағалау  бөлігінің орташа биіктігі 200-300м.

Павлодар  облысының климкатының қалыптасуына территорияның терең континентальды жағдайда орналасуы, күн радиациясының  молдығы, ауа циркуляциясының жылдамдығы, жер бетінің біркелкі жазық далалы болып келуі әсер етеді. Мұның  барлығы салыстырмалы климат жағдайының біркелкілігінен тек қана негіз  айырмашылық солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа созылып жатуында. Облыстың тек оңтүстік батыс бөлігінің  климатында біршама рельефтің әсері  байқалады. Кейбір аудандардың климатына  бірқатар табиғи факторлар әсер етеді: микроклиматтың ерекшелігі, ормандардың  жойылуы, су қоймалары, сол сияқты адамның  шаруашылыққа әсері (ормандарды отау, егістік далаларды қорғайтын  ағаш егу, жасанды су қоймаларын жасау).

Облыс климатына әсер ететін күн жылуының жер бетіне түсу мөлшері: күн көзінің  шағылысу уақыты 2300-2400 сағ. Горизонт үстіндегі  тал түскі сызығы 60-тан /22 маусымда/12-22 желтоқсанда/.

Маусымда  күннің ұзақтығы 17 сағат, желтоқсанда 7 сағатты құрайды.

Облыс маңында орташа жылдық температура 1ºС-3ºС, солтүстікте 0ºС, орта бөлікте  – 1,8ºС, ал оңтүстікте 2,6ºС (1кесте). Нағыз  жылы айдың орташа жылдық температурасы  – шілдеде 19ºС-тан 21,3ºС дейін ауытқиды, ал басқа күндерде күн ыстық 40ºС-ке дейін, тіпті Оңтүстік Қазақстандағы  сияқты болады. Максималдық температура 42ºС болып тіркелген. 

Кесте 1 – Орташа айлық және жылдық температура, ºС

Нағыз суық айдың температурасы қаңтарда  облыс территориясында -17ºС-тан -18,1ºС, ал нағыз аязды күндерде температура - -47ºС болып тіркелген. Сонымен, орташа жылдық амплитуда 38ºС-тан 40ºС-қа жеткен.

Тәулік  ішінде температураның айырмашылығы үлкен. Көктемде, тіпті жылы күнннен кейін  де, қатқақ суық және керісінше болуы  мүмкін. Әсіресе көктемде және күзгі  салқынмен жылы температурада күрт өзгерістер байқалады.

Вегетациялық  кезең 5С-тан сәуірдің үшінші онкүндігінен басталады да қазанның алғашқы онкүндігіндегі аяқталады. Оның ауытқу ұзақтығы солтүстікте 167 күннен, оңтүстікте 178 күнге дейін  созылады. Бірақ аязсыз кезең аз. Ол 109 күннен 130 күнге дейін созылады.

Облыстың  климатының құрылымы ауа массасының үш типі қатысады. Материктің құрылуына  қоңыржай еңдіктің континтальдық ауасы  үстемдік етеді, сондықтан қыста  ол күшті суынады, ал жазда керісінше, ол өте қызады. Бұл қысқы кезде  ашық суық ауа райы және ыстық құрғақ жазды анықтайды. Қыста мұнда  Сібір антициклоны басып кіріде, ашық аязда ауа басым болады.Сібір  антициклонының ұшығы белгілі атпен  – «Войков өсі» облыстың оңтүстік бөлігінің үстінен өтеді, қысқы  уақытта оңтүстік батыс желдер басым  болады. Қоңыржай еңдікте Атлант мұхитынан  циклон түрінде басып кіретін  ауа массасының рөлі зор. Қыста олар жылылықты әкеледі, бұлыңғыр күні қар  жауады, ал жазда салқын найзағай жарқылдап, нөсер жауын-шашын әкеледі.

Жылы  кезде Орта Азияның шөлдерінен Павлодар облысына тропикалық ыстық Тұран  ауасының массасы өтіп кетеді, ол ыстық  құрғақ кездерде құрғақ аңызғақ желмен шан борандарды әкеледі.

Жылдың  суық жартысында оңтүстік-батыс желдері  басым болады, оның қысты қайталуы (43%), күзде ерекше (37%)-ке жетеді. Жылы кезде желдердің тарауы бағыт  бойынша салыстырғанда біркелкі, бірақ солтүстік-батыс желдер басым. Желдің орташа жыламдығы 4-4,5 м/с. Жыл  мезгілінің ауысу кезінде көктемде және күзде (әсіресе солтүстік облыстарда жиірек) болады.

Атмосфералық  жауын-шашын мөлшері солтүстікте  жылына 200-300мм шамасында, оңтүстікте 194мм-ге дейін ауытқиды. Баянаул тауларында олар 340мм құрайды. Жылына орташа 110-130 күнге дейін жауын-шашынның болуы байқалады, 2-3 айда барлығы 5мм және керісінше, 1 тәулікте 105мм жауған кез де болған. 

     2.Жауын-шашын.

Атмосфералық  жауын-шашын жыл бойында біркелкі тарамайды. Оның көп бөлігі жылы кезде  сәуірден қазанға дейін өсімдіктердің  өсуі үшін қолайлы кезінде жауады. Жазғы максималды жауын-шашын күрт өзгереді: шілде-тамыз бойы жауын  жылдық жауынның жартысындай мөлшерде жауады. Күзде жауын-шашын көктемге қарағанда біраз көбірек жауады. Қыста жауын-шашын мөлшері аздау, бірақ жиналған қар жоғарыдан  су ағып кетуге, топырақтың мол дымқылдығы және жер астындағы сулар басты  себеп болады. Ауаның жылдық орташа салыстырмалы ылғалдылығы 69%.

Жыл сайын  жауын-шашын мөлшері күшті ауытқиды, ылғалдылық пен қуаңшылықтың кезектесіп отыруына тура келеді. Құрғақшылық  жылдары шілде кезіндегі жауынның кешігуі ауылшаруашылық мәдени өсімдіктері  мен жасанды азықтың шөптесін өсімдіктердің өнімін төмендетуге  әкеп соғады.

Облыстың  қара жамылғысының жатуы 150-160 күнге  созылады. Дегенмен облыстың солтүстігінде  қар 143-195 күн жатқан кездері де болған, ал оңтүстікте 130-165 күнге созылады. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның  бірінші жартысының соңында, солтүстікте  қарашаның ортасында облыстың басқа  бөліктерінде болған. Басқа жылдары  қар ертерек қыркүйектің соңында  түскен. Қар жамылғысының биіктігі 25см.

Топырақтың  мұздану тереңдігі 70-125см. Орташа мұздану  тереңдігі 100-110см құрайды.

Жылына 11-24 күндей қарлы боран болады. Қатты  желдер қарды алыс қашықтыққа ығыстырып, далаға жалаңаштайды және күрт қалың  қар түсіп, төңірегіне бөгет жасайды. Сондықтан облыста ерекше қар  тоқтату қажет, далаға ағаш отырғызып  егін алқаптарын қорғау керек. Қар тоқтату  тек топырақты ылғандыру үшін ғана қажет емес, сол сияқты жерді  тоңазудан да сақтау қажет. Қыста  аз түскен қар 2 метрге дейінгі жерді  қатырады да, күзгі және көктемгі егістіктерге зиянын тигізеді. Қысқы кезеннің ерекше сипаты қыстың бірінші жартысының екінші жартысынан біраз жылы болуында. Күшті  аяз бен қатар жылыну температурасының 1-2ºС-қа көтерілгені байқалады. Кейде  қыста тұман, қырау, тайғақ болады. Тайғақ жол қатынасына, ауыл шаруашылығына  ауыртпалық әкеледі.

Орташа  тәуліктік температура 0ºС жоғары болып  айқындалса, ол көктемнің басы болып  есептеледі. Ол әдетте наурыздың соңында, немесе сәуірдің басында болады. Көктем облыста ерте басталады. Бұл кезде  қардың еруі жолда ғана емес, егіс алқаптарында да байқалады. Қардың еруі 1 сәуірде  бітеді. Орташа тәуліктік температура 0-ден  жоғары. Ауаның тез жылуы  атмосфералық жауын-шашынның түспеуі көктем кезінде қуаңшылыққа әкеп соғады. Сондықтан міндетті түрде топырақтың ылғалдылығын дұрыс жинақтап, сақтап пайдалану керек.

Ерте  көктемде, жерде әлі өсімдік шықпай тұрып, жел күшті көтеріліп, жел  эрозиясы пайда болады, топырақ шашырап, оның құнарлығы төмендейді. Көктемде ауа-райы тұрақсыз, әсіресе наурыз-сәуір  айларында. Бұл кезде суық пен  жылылық арасында күрес жүреді. Алғашқы  көктем наурыз айының ауасы ауыспалы болғандықтан, «ызаланған ай» деп  аталған.

Павлодардың жазы ыстық, желі құрғақ. Халық бірінші  жазғы ай маусымды жылдың шырайы деп  атайды. Маусым барлық территорияларға  тән – бұл орташа тәуліктік  ауаның температурасы 15ºС көшу кезеңі. Маусым мен қыркүйекте жоғарғы температура  тұрады. Максималды жауын-шашын мөлшері  шілде мен тамыз, бірақ көп  бөлігі булануға ұшырайды. Жазда күн  күркірейді және нөсер, бұршақты жауын  жауады. Солтүстік-батыс желдері 3-4 м/с жылдамдықпен соғады және құйынды, шаңды дауыл болады.