Бағалы қағаздар нарығы

    Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру үшін, оның инфра- құрылымдарын құру және бұл  құрылымдардың қызмет атқару тәртібін анықтап реттейтін заңдар мен  құжаттарды дайындап шығару қажет екені  белгілі. Елімізде Қазақстан Республикасының Құнды қағаздар жөніндеғі Ұлттык комиссиясы құрылған,   1995  жылдың сәуірінде  «Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару мен өтеудің тәртібі туралы ереже» әзірленіп бекітілді, бағалы қағаздар эмиссиясы   есепке   алынып,   қор   биржаларында  тіркелетін болды. Республикада құнды қағаздар нарығына қатысушылардың Ұлттық қауымдастығы құрылды. Құнды қағаздар нарығын реттейтін ҚР Үкіметінің қаулылары, оның ішінде бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметтерді лицензиялау туралы ережелер», және басқа да көптеген құжаттар пакеті (20-дан астам) қабылданды, қолданылып келген заң актілеріне өзгерту мен толықтырулар енгізілді. Құнды қағаздар нарығы ҚР-ның заңдарымен, Президент жарлықтарымен, Қазақстан Үкіметі, Мүлік комитеті және Ұлттық банк қабылдаған қаулылармен, ҚР Қаржы министрлігінің және Бағалы қағаздар жөніндегі комиссияның нұсқауларымен реттеледі. 

2. Бағалы  қағаздар нарығын  жетілдіру жолдары

 

    Бірақ Республикада құнды қағаздар нарығы толық қалыптасып болды және тиімді жұмыс атқарып тұр деуге әлі ерте сияқты. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығының жекелеген секторлары ғана қызмет атқарып отыр, нарық жүйесі әлі толық іске қосылмаған.

    Қазақстан Үкіметі Батыс елдерінің бірқатар қаржы - инвестициялық құрылымдарымен келісімге келіп өзінің орта мерзімдік (3-5 жылдық) облигацияларын Еуропада орналастырды. Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде  қалыптасқан қаржы дағдарысы  Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының  одан әрі қанат жайып дамуын осы  күндері шектеп отыр.

    Жалпы алғанда Қазақстанда ішкі ұлттық нарыққа қарағанда сыртқы нарық  тез дамып келеді. Тіпті тұтыну тауарлары нарығында импорт тауарларының үлесі өсіп отыр. Соңғы бір-екі жылда экспорттан импорт көлемі артьш, Қазақстанда теріс (отрицательный) сауда балансы пайда болды. Ал теріс сауда балансын жабудың бір ғана жолы бар - ол активтерді шетке сату әдісі. Активтерді шетке сату мемлекет меншігіндегі корпорациялардың акцияларын әлем нарығына орналастыру  деген сөз. Түптеп келгенде, құнды қағаздардың әлем нарығына шығарылып орналастырылуының себебі Қазақстанның іішкі  ұлттық  өндірісі  мен  нарығының шектеулі  болуында жатыр.

    Қазақстанда құнды қағаздар нарығын толық  қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен  ішкі ұлттық нарық жүйесін  қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмыл- дырып  экономиканың  реалды  секторына жұмсауды  қажет етеді. Кіріс министрлігі мен Салық комитеті мамандарының пікірінше Қазақстан   тұрғындарының   қолында   айналымға тартылмаған 2-3  млрд доллар нақты қаржы қорлары бар екен. Осы қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін нығайтып, олардың  са- лымшыларға   беретін   сақтандыру   кепілдіктерін   (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.  Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп, банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі. Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты тұрде  өсімін қамтамасыз  ету  мақсаттарында,  Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп, қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр.

    Бағалы  қағаздар  рыногын  мемлекеттік   реттеу механизмі  келесі  бағытта  жүзеге асады:

    1. Мемлекет  бағалы қағаз рыногын  реттеп,  ұйымдастыратын заң жүйесін  қабылдайды. Бұл заңдар:

• акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін  анықтайды және реттейді;
• бағалы  қағаздарды  шығару тәртібін және акцияны  шығаруға  рұқсат алу  түрлерін анықтап реттейді;
• бағалы қағаздармен  жүргізілетін  операциялардан  түсетін пайдаға  салық  кесімдерін реттейді;
• биржаның  қызметін және  бағалы  қағаздармен  жүргізілетін  операциялар түрлерін анықтап реттейді.

    2. Мемлекет  мекемелері рынок   субъектісі ретінде бағалы қағаздар  рыногына шығады. Қаржы  ресурстарын  жинау  үшін  мемлекет облигациялар, қазыналық міндеттемелер (қысқа  мерзімдік облигациялар) сияқты  бағалы қағаздарды  айналымға  шығарады.

    3. Ұлттық  банктің  ақша –  несие  саясаты арқылы бағалы  қағаздар  рыногына  ықпал жасайды.  Басқаша  айтқанда, қор  рыногындағы  жағдай  айналымдағы ақша  көлемін  реттеумен және несиені қолдау  саясатымен тығыз байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды 

    Қазақстан Республикасының  Президентінің «Қазақстан - 2030»  Бағдарламасында  Қазақстан Республикасының  әлеуметтік – экономикалық дамуында тұрақты  экономикалық өсуге, халықтың өмір сүру деңгейін, әл – ауқат  жағдайын көтеруге, жоғары индустриалды қоғамды қалыптастыруға қол жеткізу мақсаттары көрсетілген.

    Дүниежүзілік  тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы рыноктық экономиканың ұйымдық  құрылымында бағалы қағаздар ры-ногының  болуының мәні зор. Бағалы қағаздар рыногы - жалпы мемлекеттік инвестициялық  саясатпен байланысқан индустрия. Ол тиімді, максималды әрі жедел  пайдаланылуы мақсатында инвестициялық  ресурстардың бөлінуін,

сонымен қатар оның экономиканың келешекті  салаларында шоғырлануын қамтамасыз етеді.

    Қаржылық  тұрақтандырылу және рыноктық экономиканың барлық субъектілерінің, соның ішінде тұрғындар жүмыстарының белсендетілуі, экономикалық өсуге жәрдемдесу мақсаттарына қол жеткізудің маңызды мәселелері мыналар:

    1. Өзіне келесі элементтерді топтастыратын  бағалы қағаздар рыногының ұйымдық  құрылымына:

    а) Бағалы   қағаздар   рыногының   бірінші рыногы:

    -  бағалы қағаздар рыногының эмитенттері  мен инвесторлары;

    - бағалы    қағаздар   рыногының    кәсіби қатысушылары;

    -   мемлекеттік реттеу органдары;

    б) Бағалы қағаздар рыногының қайталама  рыногы:

    - бағалы   кағаздар    рыногының    кәсіби қатысушылары;

    -  бағалы    қағаздар    рыногының   кәсіби қатысушаларының өзін-өзі  реттеуші ұйымдары;

    -  бағалы         қағаздар         рыногының инфрақұрылымы;

    - мемлекеттік    реттеу    және    бақылау орғандары. 

    2. Бағалы қағаз рыногы инфрақұрылымының  әрі қарай дамуы.

    3. Бағалы қағаз рыногының ұйымдастырылуы  және қызмет етуі процестерін  реттеуші, бағалы қағаздар рыногының  кәсіби қатысушыларының тәртіп  ережелерін белгілеуші, сонымен  қатар биржалық және биржадан  тыс рыноктарда сауда технологиясын,  бағалы қағаздар рыногының мәмілелер  мен сауда сгратегиясының түрлерінің  нормативтік актілермен көрсетілген  заңдық базаның  қалыптасуы.

    4. Бағалы қағаздар рыногының мемлекеттік  реттелу жүйесінің қалыптасуы.

    5. Қазақстан Республикасы бағалы  қағаздар рыногын бағалы   қағаздардың   дүниежүзілік  рыногының жүйесіне шоғырландыру.

    Биржаға кез келген компания еркін түрде  жіберіле бермейді. Ол үшін биржада тіркелуі қажет болады. Биржада тіркелуі үшін компания оның заңмен анықталған тәртіптерін орындауы тиіс.

    Зерттеу жұмысының ұсынысы  мен тұжырымы: Қорыта келе мынандай тұжырымға келдім - бағалы қағадзар нарығының дамуы және тиімді жұмыс жасауы Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей байланысты. Сондықтанда бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әрі дамытуда қолданылатын өте қуатты және икемді құрал екені белгілі. Ұсынысым – Қазақстанның болашағы, әлеуметтік –экономикалық дамуы, өзінің қолындағы табиғи ресурстары мен байлығын дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына байланысты болып табылады.

    Қазіргі  Қазақстан  экономикасы  нарықтық  қатынастардың қалыптасу процесінің  жүруімен сипатталады. Олардың  пайда  болуы мен қалыптасуы  экономиканың  барлық   сферасын  қамтыған  дағдарысты  жеңу   және  экономиканы  әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап  берді.

    І бөлімінде Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы қарастырылды.   қаржылық мәселелері сөз болады. Акционерлік  қоғамды құру және  жоюдағы қаржы мәселелері. Қазақстандағы акционерлік  қоғамдардың  құрылу барысы қарастырылады.

    ІІ  бөлімінде қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының барысы және оларды  мемлекеттік реттеу айтылады.

    Сонымен зерттеу жұмысымды  қорытындылай келе, ұсынысым:

• бағалы  қағаздар  рыногының   дамуы және  оның  тиімді  жұмыс  жасауы Қазақстандағы  ұлттық  капитал  мен табыстардың  өсіп  шоғырлануына тікелей  байланысты;
• бағалы  қағаздар  рыногы  ұлттық  экономиканы одан  әрі  дамытуда  қолданылатын  өте  қуатты да  икемді құрал екені белгілі.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

    1.  Қазақстан Республикасының Азаматтық  Кодексі 27 желтоқсан 1994ж.

    2.   "Құнды қағаздар және қор  биржасы туралы" №2227 Президенттің  заң күші бар жарлығы 1995 жылғы  21 сәуірде. Оған: 1995ж. 12.05. №2672; 1995ж. 12.23. №2720 - заңдарымен өзгерістер енгізілген.

    3.   "Шаруашылық серіктестіктері  туралы" №2255 Президентінің заң  күші бар жарлығы. 2 мамыр, 1995 ж.

    4.  "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы. 30 наурыз, 1995 ж.

    5.  "Жекеменшіктендіру туралы"  №  2721   Президенттің Заң  күші  бар Жарлығы. 23 желтоқсан, 1995 ж.

    6.   "Акционерлік қоғамдар туралы" №2811 Қазақстан Республикасының Заңы. 10 шілде, 1998 ж.

    7.  Давиденко Н.Б. Формирование и  становление рынка ценных бумаг:  Автореферат: 08.00.01. - Алматы, 1997. - 24 с.

    8.   Деньги, кредит, банки: Учебник /Под  ред. О.И. Лаврушина. Изд. 2-е,  перераб. И доп. - М.: Финансы и  статистика, 1999. - 464 с.

    9.  Джексебаева Л.Н. Становление  и тенденции развития рынка  ценных бумаг в Казахстане: Автореферат/  Каз.Гос.Академия управления. -Алматы, 1996. -23с.

    Ю.Заурбекова З.Г. Стратегическое управление крупными акционерными компаниями Казахстана: Автореферат; 08.00.05. - Алматы, 2001. - 29с.

    11. Килочков А.А., Чалданов Л.А. Рынок  ценных бумаг и биржевое дело. М.: 2000.-704 с.

    12.  Кошанова Ж.А. Акционерные отношения  в экономической системе переходного  периода: Автореферат. - Алматы, 1994. -26с.

    І3.Көшенова Б. Құнды қағаздар нарығы. Оқу құралы Алматы: 1999. -2346. 

1-кесте:  Акция эмиссиясының салалық құрылымы (%-пен)* 
 

 
 

1998 жылғы және 1999 жылдың 1 тоқсанындағы Қазақстан  Республикасының құнды қағаздары туралы Ұлттық Комиссияның есебінен (1995 - 1997 жылдар үшін мәліметтер көрсетілмеген). 
 
 

2 – кесте: Эмитацияланған құнды қағаздар кұрылымындағы Қазақстан экономикасының негізгі салаларындағы қатынастар.