Агробизнес және агроөнеркәсіптік интеграция. Қазақстан Республикасындағы агробизнестің дамуы

     Мемлекет  басшысының  идеяларын, қабылданған  заңдар  мен Республика  үкіметінің  қабылданған  қаулыларын іс  жүзіне  асыра отырып, Қазақ Ауыл шаруашылығы  ғылымдары акдемиясының  ғалымдары  «Қазақстан Республикасы  агроөнеркәсіптік  кешенін  дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі  тұжырымдық Бағдарламасын»  жасады.

     Оны жасау барысы  кезінде  мынадай  көптеген  объективтік факторлар  еске алынады:

• егемен мемлекетті құру ;
• материялдық өндіріс  сферасындағы  нарықтық  қатынас заңдары;
• адам  тамақтанудың  ғылыми  негізделген  нормалары;
• жеңіл  және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• табиғи аймақтардың потенцмальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• аграрлық ғылым  мен  техника жетістіктері;
• ауыл шаруашылық өнім  өндірісінің  тиімділігі.

Бағдарламада  жергілікті жағдайда  азық-түлік  және өнеркәсіп үшін шикізат өндірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық  өнімдерін сыртқа  шығару және  сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми   тұрғыдан  объективті және  қатаң  түрде  талданады.

      Тұжырымдық  Бағдарлама  тиісті  министрліктер   мен  ведомстволар, обылыстық  әкімдер  мен  Қазақстан Республикасы  Министрлер Кабинетінің  мәжілісінде  сыңдарлы жағдайда қаралып,Үкіметтің арнаулы   қаулысымен  мақұлданды.  Сөйтіп,  мемлекеттің  жаңа аграрлық  саясатының  негізі қаланды .

      Бұл бағдарламаның орындалуы Республика  агроөнеркәсіптік  өндірісінің  дағдарысқа  түскен қолайсыз   жағдайында  жүріп жатыр. Осының басты себептері төмендегідей :

• материалдық – техникалық  ресурстар , шикізат және  азық-түліктің республика  ішінде, әсіресе ТМД елдерінде қозғалу арнасының бұзылуы;
• меншік, баға  және  несие  саясатына  қатысты  реформаның  жүйелі іске асырылмауы ,
• шаруа еңбегінің  мүддесін  қоғамдық  өндірістен жеке өндіріске  қайта бағдарлама; іскерлік  үлгідегі  жаңа тауар   өндірушілер қалыптасу кезеңін бастан өткізуде, ал  өндірістік  құрылым мен меншіктік қатынастар түбірімен реформаланбаған рынок жағдайында  кеңшарлар мен ұжымшарлар   бейімсіздік   танытуда;
• нарықтық  қатынастарды  игеруді  тежейтін  басқарудың  әкімшіл-әміршіл  жүйесінің   қалып  қойған  құрылымдарындағы  консерватизм.

Ішкі  көздердің  есебінен  өндіріс  құлдырауын  тоқтату, экономикалық  жағдайды тұрақтандыру және  ауыл шаруашылық өнімін өндіруді  арттыруды қамтамасыз  ету жөніндегі  кезек  күттірмейтін  міндеттерді  шешу үшін  Бағдарламада  мына төмендегідей  шаралар  қарастырылған:

1. меншік  қатынастарын  қайта құру,  жекешелендіру  тәсілдері мен   қарқыны, бәсекелестік  қатынасты дамытуды қамтамасыз  ететін  көпукладты экономиканы қалыптастыру және  агроөнеркәсіптік  өндірістің  тиімділігін арттыру жөніндегі экономикалық  реформалар  бағытына  түзетулер  енгізу;
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға  белгілеуге   көшуін  қамтамасыз  ететін  тиісті  қаржылық - несиелік  және  баға жүйесін, ауыл  шаруашылығы тауарын өндірушілер мен өнім  ұсынушыларды  мемлекеттік қолдаудың әр түрлі тәсілдері мен әдістерін, монополист-кәсіпорындар  өнімінің  бағасын  шектеуді, шетелдік  инвестицияны  тарту және  біріккен  бизнесті  дамыту  мәселелерін  жасау және  жүзеге  асыру;

3 . тауар қорларын  қалыптастырып, реттеуге  мүмкіндік беретін және   

 соның  негізінде рынок сыйымдылығы, баға  конъюнктурасы мен өнімді  тиімді  пайдалану деңгейін  арттыратын  агроөнеркәсіп  кешенінің  қазіргі заманғы инфрақұрылымын  құру;

          4 . агроөнеркәсіп  кешенінің   терең  құрылымдық  жаңғыруын 

      төмендегідей  бағыттарда  жүзеге асыру:

• республиканың  табиғи  аймақтарының  биоклиматтық  потенциалын  олардың  экологиялық  жүйе  талаптарына , экономикалық  мақсаткерлігіне , өзін-өзі қамтамасыз  етуіне ,негізгі  ауыл шаруашылық  дақылдары  егіс көлемі  құрылымының  әлемдік  рынок  конъюнктурасына  сәйкестендірілуі;
• ауыл шаруашылығындағы  мал басының  генетикалық  потенциалын  әрбір  табиғи  аймақтағы  жем-шөп базасының  мүмкіндіктеріне  орай толық  пайдалану;
• агроөнеркәсіп  кешенінің  өндірістік  негізгі қордағы  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мақсатында  ауыл  шаруашылық  машиналарын жасау  салаларын құру ;
• қуаты және орналасуы   жағынан тиімді  өңдеу өнеркәсібінің  кәсіпорындар  жүйесін  қалыптастыру;
• экономиканың көпукладтылығы және жекеменшіктің  пайда  болуын  есепке  ала отырып , селодағы әлеуметтік  инфрақұрылымды дамыту;

         5.  агроөнеркәсіптік  кешен  араласатын  экожүйерердің барлық

            элементтерінің экологиялық  қауіпсіздігіне  экономикалық , құқықтық    

      және  техника-технологиялық кепілдік  беретін  жүйелер  құру .

                        Жем-шөп өндіру.

      Республиканың жем-шөп базасын дамыту жайылымдық шаруа\ тың

шабындық  жерлердің ,екпе  жем дайындаудың, сондай-ақ  астық алқаптарынан шығарылған жерлердің  жем өндірілуге тартылынуының  жай-күйімен  байланысты .Мал  азығының  шағырсыз  барлық  түрлерін  өндіруді 2000 жылы 43,3 миллион  тонна  азық  бірлігіне  жеткізу көзделіп отыр .Бұл  -1991  жылға  қарағанда 12%-ке  артық .Бұдан басқа жыл сайын мал азығы үшін  7,5 миллион тоннаға жуық  астық бөлінеді.

  Жем-шөптің жартысынан көбін 182 миллион  гектардан астам  (Республика жер аумағының 70%-ке жуығы) жайылымдық  жерлер береді. Олардың 123,1 миллион  гектары  суландырылған .Суландырылған  жайылымдықтардың  мал азғындық қоры  шамамен алғанда 17,9  миллион тонна   азық  бірлігін  құрайды .Алайда , жайылымдықтардың  жай-күйі  дабыл  қағарлық  жағдайда тұр.Аэроғарыштық  зерттеулердің  мәліметтеріне қарағанда, зерттелеген  103 миллион  гектар  жайылымдықтың 63 миллион гектары тозып барады .Оның  ішінде  малды  көп   жайғандықтан  47 миллион  гектар, техногендік  факторлардың  әсерінен  6 миллион   гектар қатардан  шығып ,  14,7    миллион    гектар  жайылымдықтың  оты кетіп , шаруашылық игілігі  болудан  қалған.Республика жайылымдық  жерлерінің  бұзылуы  жылдан-жылға  өсіп барады .

      Тұжырымдық  бағдарламада    оларды  жақсарту жолымен   жайылымдықтың   азықтық  сыйымдылығын  арттыру қарастырылған .2000 жылға дейін  2150 мың гектар   алқапқа  екпелі  шөп өсіріліп ,  834,9    мың тонна  азық  бірлігі  қосымша   енгізілмекші.

      Бұған қосымша 8 жыл бойы  жайылымдықтардың  жылдық  тыныстауы ұйымдастырылмақшы .Бұл олардың өнімділігін 20%-ке  арттырып, 2000  жылы  қосымша 3,5  миллион тонна азық  бірлігін  алуға мүмкін  береді.Басты резерв  жайылымдықтың 58,9  миллион гектар  жер аумағы  қосымша суландыру болып табылады .Бұл жағдайда   2000 жылы  тағы да  7,4  миллион  тонна  астық бірлігін   алуға болады .Экологиялық  қызметтер  олардың  пайдалану   мүмкіндіктерін  бекіткен  жағдайда  жабық  сынақ  алаңдарынан  босаған жерлер  де  қосымша  резерв   болатыны сөзсіз .

      5 миллион гектардан астам  табиғи  шабындықтар  Республикада  дайындалатын  шөптің   бар-жоғы 30%-ке  жуығын береді , ал қалғандары  егістік азық   дайындау  және  жайылымдықтары шабу  арқылы  жасалынады. Сондықтан да астық дақылдары  егістігін  қысқарту  есебінен  екпелі  шабындықтарды  кеңейту  қажеттілігі туып отыр .2000 жылға дейін тағы да 4,3  миллион  гектар  екпелі  шабындық  жасалады.Тұтастай алған,да  шабындық жерлердің  барлық түрлерінен  шөп дайындау  4,8 миллион   тонна азық  бірлігіне жеткізіледі .Шөптің  өнімділігі  мен сапасын  арттырудың  қосымша  резервті  минералдық  тыңайтқыштарды  пайдалану , көлтабанды  суару  жүйесін салу , шөп шабу , престеу , белсенді  жеделдету  технологияларын  жетілдіру болып табылады .

      Мал азығы дақылдарының жалпы көлемі 2000  жылға дейін   сол 11,3  миллион гектар  деңгейінде  өзгеріссіз қалады .Оның 7,1  миллион гектары бір жылғы және көп жылғы шөп , 2 миллион гектары жасыл балауса және 2,1 миллион гектары шырынды мал азығы .Өнімділікті арттыру  есебінен  егістік  жерлерден  мал азығын  дайындаудың   жалпы көлемі 2000 жылы 13,7 миллион  тонна  азық бірлігін құрайды .Бұл 1986-1990  жылдар аралығындағы  орташа деңгейден 10% артық .

      Тұжырымдық  бағдарламада  ауыл шаруашылығы  өнімдерін өндіру  , өңдеу  және сақтау  арасындағы  сәйкессіздіктерді  жоюға , сөйтіп  өндіріс  көлемінің  жекелеген  түрлері бойынша 30%-ке  дейін болатын ысырапқа  жол бермеуге  ерекше назар аударылған .Жаңа   құрылыстар  салу мен қолда бар қуаттылықтарды  жаңғырту , аз  қалдықты  және қалдықсыз    технологияларды  енгізу ,  биотехнология , мембрандық  технология  жетістіктерін   пайдалану , шағынтолқындық  және электрохимиялық  тазалау мен  сублимациялық  кептіруді  енгізудің  қажеттілігі  жөнінде  нақты  есептер  де Бағдармаларда  келтірілген.

                  Егіншілік салаларын  дамыту .

Республикадағы  егіншіліктің  негізгі саласы астық  өндіру  болып табылады. Тың  және тыңайған   жерлерді  игеру  Қазақстанды  астықты ірі  өндірушілердің  қатарына қосты Қазақстан  жан басына  астық  өндіру  жөнінен де дүние  жүзінде күні кешеге дейін Канададан кейінгі  екінші орынды  иеленіп келеді .

      Қазақстандағы  егіс  көлемінің  , астық  өнімділігі  мен жалпы 

      түсімнің  өсу қозғалысы .

       Қазақстанның  солтүстік облыстарындағы  көптеген   аудандардың  топырақтық- климаттық  жағдайы  тұрақты  астық  өндіруді  қамтамасыз  етеді. 60- жылдардың  ортасында  топырақтың  эрозияға  ұшырауы егіншілік  топырақ қорғаудың ғылыми  негізделген  жүйесін қолдану  арқылы  тоқтатылды.Алайда, Республиканың кейбір  облыстарында  дәнді дақылдар  ішінара  ашық  қоңыр  және  сұр құба  топырақты  шөл далалық  аймақта  орналастырылған .Бұл жерлерде  өнімділік  гектарына  5-6 центнерден  аспайды.Ақмола, Ақтөбе,Павлодар  және басқа кейбір облыстарда  жеңіл  механикалық  құрамдағы  топырақты жерлерді  жырту да  басы артық дүние болып шықты. Сондықтан да  тұжырымдық  бағдарламада  құнарсыз  жерлердегі  дәнді дақылдар  егістігі   көлемін бірте-бірте қысқартып , гектарынан  8 центнерден  өнім беретін жерлердің өзін-өзі ақтауы  мен шығынын жабу  мақсатында  астық өндірісі  экономикасының  қазіргі заманғы жай-күйіне  жақындастыру қарастырылған .

     Астық қажеттілігінің балансы  мен егістік  көлемінің , өнімділіктің  және жалпы түсімнің  есебі Республика  астық  өндірісінің   мүмкін нұсқаларын көрсетеді .Күш- жігер  мен  қаржылық- материалдық  көздерді барынша  қолайлы  аудандарда  астық өндіруге  шоғырландыру  арқылы дәнді дақылдар  егістігінің  көлемін  қысқарту  ішкі  қажеттіліктерді  толық қамтамасыз  етуге,  нарықтық  экономика  жағдайында  анықтаушы  күш болып   табылатын саланың  өзін-өзі  жалпы  ақтауы арқылы  астықты  шетелге  шығаруға  да мүмкіндік  береді .

     Халықтың  жан басына шаққанда 10,2 килограмм орнына  бар-жоғы 3 килограмм өсімдік майын өндіретін Қазақстанда бұл өнімнің тапшылығы май дақылдары тұқымы  өндірісінің арттырылу қажеттілігін  тудырып отыр. Тұрғындардың  қажеттілігін  толық қамтамасыз  ету үшін  май дақылдарының  жалпы түсімін 792 мың  тоннаға  жеткізіп  және 170 мың  тоннадан  астам  май шығаруы керек .Бұл үшін  1992 жылы 462 мың гектар май  дақылдары  егістігіни  2000 жылы 606 мың гектарға  дейін  кеңейту  қарастырылып отыр. Егістікті көбейту  қүнбағыс  және рапс  есебінен Семей ,Батыс Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында , рапс және қыж есебінен  Республиканың солтүстігі мен батысында , мақсары және қытайбұршақ   есебінен  оңтүстік және оңтүстік – шығыста белгіленуде.Мұнымен қатар  Ақмола Көкшетаудағы  өңдеу  зауыттарының  жаңа қуаттылықтары  іске қосылатын болады .Өсімдік  майларын  өндіруді көбейтудің үлкен резерві Оңтүстік Қазақстан  облысындағы  мақта  шаруашылығы  болып табылады.Мұнда жыл сайын  мақта дәндерін  өңдеу 15-20 мың  тоннаға дейін май береді.