Экология ғылымының қалыптасу тарихы

Мазмұны

 

 

 Кіріспе ----------------------------------------------------------------------------------3                                                                                                                 

1. Экология ғылымының қалыптасу тарихы.----------------------6                                                                              

1.1.Ежелгі қазақ  халқының табиғат пен

экологияны қорғауы туралы түсінік.---------------------------------11                                      

1.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің

 қазіргі таңдағы міндеттері.--------------------------------------------------15                                                 

 

2. Экология ғылымының  қоғамдағы ролі. --------------------------22                                                            

2.1 Қазақстан табиғатының экологиялық

жағдайының  зерттелуі.--------------------------------------------------------31                                                                          

2.2 Географ-эколог  ғалым, профессор

А.С.Бейсенованың зерттеудегі еңбегінің ролі.---------------------38 

 

Қорытынды --------------------------------------------------------------------------49

Пайдаланған әдебиеттер --------------------------------------------------52

 

Кіріспе

       Көпке дейін бізде табиғат қана қорғауды  қажет етеді, ал оның адамға қатыс жоқ деген түсінік алып келеді. Адам тағдырына қалай болса солай қарау ауыр зардаптарға  соқтырды. Қазіргі кезде мемлекет табиғаты, биосфераны қоғау ісін адамның өмірі мен тіршілік ортасын, қоғамның игілігін қорғау деп қарастырды.

       Адамның бүкіл өмірі – бұл оның табиғатпен  және қоғаммен жанасуы, өзара әрекеттесуі. Адам табиғаттан тыс өмір сүре алмайды. Ол өзінің еңбегімен табиғаттың құрамды бөліктерін (жер, су, өсімдік, пайдалы қазбалар) өзінің қажетін, түрлі мұқтажын  қанағаттандыруға бейімдейді. Адам айналадағы  ортаны өзгерте отырып, өзі де осы өзгерген табиғаттың әсеріне ұшырайды.

     Қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің  кең көлемде жүретіні соншалық, мұның өзі бүкіл дүниежүзілік көлемде экологиялық проблема тудырды. Бұл проблема қоғам өмірін  индустрияландыру  мен урбандалу нәтижесінде айналадағы ортаның   ластауына, энергетика мен шикізат қорының азаюына, табиғи экологиялық баланстың (биосфераның ішкі өзін-өзі реттеу механизмінің) бұзылуына, адамның шаруашылық  әрекетінің  қалдықтарымен табиғаттың  ластануының нәтижесі ретіндегі энергетикалық зиянды зардаптарға байланысты.

    Ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде адам құдыреті күшке айналды. Ол тауларды бұзып, өзен арнасын өзгертіп, жаңа көл, теңіз жасап, байтақ шөлдерді жасыл желекті мәдени алқапқа айналдыра алады.

    Бір  сөзбен  айтқанда, ол табиғатты түбегейлі  қайта құруға қабілетті.

    Алайда қазіргі  кезде адамзат өзінің табиғатқа үстемдігін ойсыз пайдаланудың табиғатқа шексіз араласа беруден бас тартуы қажеттігі, өзінің шаруашылық әрекетінен тууы мүмкін зиянды зардаптарды есепке алмай, оны қайта түрлендіруге болмайтындығы айқын  көрініп отыр.

    Адам қоғамының  прогресі индустрияның дамуын қажет етеді. Индустрия дамыған сайын өнеркәсіп қалдықтары көбейе түседі. Қазіргі кезде айналамыздағы бүкіл табиғат - ауа, су, топырақ бәрі де белгілі дәрежеде ластанған.

    Ағзалар мен  айналадағы  орта арасындағы  күрделі байланыстардың бүкіл жиынтығын зерттеу экология пәнінің міндеті болып табылады.

     Табиғи  ортаның ластануы мен өзгеруінің  аса күрделі проблемаларын ғылым  мен техниканың әр алуан салаларының  білікті мамандары шешеді. Алайда  біздің әрқайсысымыз қазірдің  өзінде-ақ табиғаттың күрделі құрылысы мен тіршілігі және оның жай-күйіне жауапкершілігіміз туралы міндеттіміз.

     Экология  - тірі организмдердің айналадағы  ортамен қарым-қатынасы. Әрбір адам  машинаны өзенде жуу, орман-тоғайда  қоқыс, егістікке тыңайтқыш үйіндісін  қалдыру – табиғат алдындағы қылмыс екенін санасына сіңіруі тиіс.

       Айналадағы ортаны сақтауға әрбір адам белсене қатысуға міндетті.

      Табиғат  әкімшілік, мемлекеттік шекара  дегенді мойындамайды. Климаттың,  өзен  көлдердегі судың сапалық  өзгерістері әлемдік проблемалар  тудырады.

     Табиғат  – оны құрайтын бөліктердің  (су, ауа, топырақ, өсімдік, жануарлар  және т.б.) жай қосындысы емес, ол барлық бөліктері өзара  тығыз байланысқан біртұтас жалпыпланеталық  биосфера жүйесі.

     Адамның  табиғат тіршілігіне стихиялы, ойсыз араласуына жол беруге  болмайды. Биологиялық тепе-теңдік бұзылуы жер бетіндегі тіршілік үшін аса қатерлі зардаптарға әкелуі мүмкін.

    Көп уақыт бойы адам табиғатты өзі үшін қажетті материалдық игіліктердің  таусылмас көзі деп қарады.

     Зерттеудегі Ә.С.Бейсенованың «Қазақстан табиғатын зерттеу мен   ондағы физикалық-географиялық идеялардың дамуы» республиканың педагогика университеттерінің география мамандығын алушы студенттеріне арнайы курс есебінде енгізілгендіктен  автор бұл  еңбекті студенттер үшін оқу құралы бола алады деп санайды.

      Қазақстан  табиғатының зерттелуі мен   географиялық идеялардың даму  тарихын география пәнінің мұғалімдерінің  жете білуі мектепте географияны оқытудың жағдайын жақсартуға көмек болары белгілі.

     Қазіргі кезде экология ғылымымен географ, химик, биолог ғалымдар айналысуда.

     Көптеген  оқулықтардың жарық көруі қазіргі  уақытта сұранысқа ие болып отыр. Экология ғылымының ролі қоғамда алатын орны ерекше.

     Экология  бойынша жазылған оқу-құралдар жоғару оқу орындарында, мектептерде пайдаланылып жүр.

      Жас ұрпаққа экологиялық сана қалыптастыруда экологиялық оқулықтардың орны ерекше.   

 

1. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

   

     Қоршаған  ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуге болатындығына көздері жетті.   Осылай  қай аңды   қай кезде, қандай жерде, қандай қару қолданғанда қолдарына түсіре алатындығын сезіне ала бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінге тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан, т.б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп отырмыз. Сондай-ақ мұндай деректер ежелгі египет, үнді, тибет, тағы басқа мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім. Экологиялық элементтері сонымен қатар, көнеден келе жатқан халықтардың   эпикалық шығармаларында кездеседі. Мәселен, үнділердің «Махабхарата» жырында (б.д.д.VI-II ғ.ғ) табиғаттың дүлей күштері су тасқыны мен жер сілкінісі туралы деректер келтіріледі, елуден астам жан-жануарлардың аттары аталып олардың өмір сүру белгілері сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және кемуі туралы мәліметтер де беріледі. Вавилонның қол жазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, кейбір мәдени өсімдіктерді қай мезгілде егудің жолдары көрсетіледі. Ал  Қытайдың біздің дәуірімізге дейінгі VI-II ғ.ғ. хроникаларында бірқатар өсімдіктердің сорттары туралы сөз қозғалып, олардың пісіп жетілу мерзімдері де айтылады. Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Героклиттің (б.д.д. 530-470 ж.ж) Геппократтың (б.д.д. 460-370 ж.ж) Аристотельдің (б.д.д. 384-322 ж.ж.) еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мысалы, Аристотель өзінің «Жануарлардың тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500 астам жануарлардың атын атап, түсін түстейді, мінез құлқына талдау жасайды. Ғылымды дамытудың алғашқы алғы шарттары нақты материалдар жинаумен оны жүйелендірудің тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.

     Геофрост Эррезийский (б.д.д. 372-287 ж.ж.) болса, қазіргі жерорта теңізінің жағалауындағы кең ауқымды кеңістік бойынша өзі байқаған өсімдіктерге топырақтың және ауа-райының тигізер әсерлерін баяндайды. Философтың бұл еңбегінде сонымен қатар, әртүрлі ағаштардың, бұталардың және жартылай бұталардың да қандай топырақта жақсы өсіп өнетіндігі туралы бірінші рет деректер келтіріледі.

      Орта ғасырлар дәуірінде табиғатты зерттеу жөніндегі жұмыстар жүргізу біршама тоқырап қалады. Өйткені бұл кезде құдайға құлшылық етуге едәуір баса назар аударылғандықтан, жаратушыға қарсы шығуға, ол туралы өздерінің ой-пікірлерін білдіруге көпшіліктің батылы жете бермейді. Жалпы қоршаған орта мен организмдердің құрылымдық байланысы бар екендігін ешкім ашып айта алмайды. Барлық нәрсе тек құдайдың жаратушылық құдыретімен жасалған деген ұғым көптеген көкірек көзі ашық, көңіл көкжиегі жүйрік адамдардың өзінің «қол-аяғын» байлап, «ерік-жігерін» тұсап тастаған болатын. Бұл кезең осылай мың жылдай мерзімдік уақытқа созылды. Осы уақыт аралығында саусақпен санарлықтай ғана ғылымдық мәні бар еңбектер жазылды. Олардың да басым көпшілігі Разестің (850-923 ж.ж.) Авиценаның (980-1037 ж.ж.) дәрілік шөптердің қасиеттері туралы айтылған еңбектеріне, Марко Полоның (13 ғ) Афанасий  Никитиннің (15 ғ) өлке елдердің табиғаты, мәдени өсімдіктері, жан-жануарлары туралы қолжазбаларында көрсетілген түсініктемелеріне, танымдық материалдарына сүйеніп жазылды.

      Орта  ғасырлар дәуірінің соңғы кезеңіне  ғана ғылымға жаңа серпін, соны бетбұрыс жасауға Альберт Великийдің (Альберт фон Больштедтің, 1193-1280 ж.ж.) еңбектері қозғау салды. Ол өзінің өсімдіктер туралы кітабында өсімдіктердің өсуіне топырақтан басқа оларға «күн жылуының» да әсері ерекше роль атқаратындығын және олардың «қысқы ұйқыға» кетуі өсімдіктердің өсіп-өнуіне, көбеюіне айрықша ықпал тигізетіндігін, бұл құбылыстардың бір-бірімен өте тығыз байланыстары бар екендігін ашып көрсетіп берді.

      Қайта  өрлеу дәуіріндегі географиялық  жаңалықтардың ашылуы және бұрын  белгісіз болып келген жерлердің  елдендірілуі әсіресе биологиялық  ғылымның күрт дамуына кең жол ашты. Нақты материалдарды жинақтау мен жүйелеп, сұрыптап көрсету сол кезеңдегі жаратылыстану ғылымдарының басты шартына айналды. Алайда, соған қарамастан, табиғаттанушылардың еңбектерінде табиғат туралы метофизикалық көзқарастар басым болумен  қатар, экологиялық факторлар өз орындарын тауып жатты. Бұл еңбектерде өсімдіктер мен кейбір жан-жануарлардың белгілі ортаға бейімделуі баса көрсетіледі. Өсімдіктердің, жануарлардың жерсіну ерекшеліктері, су тасқынының  орын алу себептері туарлы ой-пікірлер кеңінен қозғалды. Олар бұл еңбектерін сол аймақтағы «жан-жануарлардың тарихы» деп атады.

     Танымал  ағылшын химигі Р.Бойль (1627-1691 ж.ж) тұңғыш рет экологиялық  жағдайларға байланысты тәжірибелерді  жүзеге асырды. Ол әр алуан жануарларға төменгі атмосфералық қысымның әртүрлі әсер ететіндігін салыстырмалы көрсеткіштер арқылы дәлелдеп берді.

     Жер шарындағы  ауа-райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың, өсетін өсімдіктердің әлеміне әсер тигізетіндігін бір сөзбен қорыта айтқанда, қоршаған ортадағы жансыз және жанды құрауыштардың өзара тығыз байланысты екендігін 18 ғасырда Ресей ғалымдары да өз еңбектеріне өзек етті.

     Мысалы, орыстың  атақты ғалымы М.В.Ломоносов «Жер  қыртысы туралы» трактатында:  «Адамдардың көбісінің табиғатта көргеннің бәрі жаратушының құдыретімен жасалған деп ойлаулары бекер...) деп атап көрсетті. Ол табиғаттағы өзгерістер тек өсімдіктер мен жануарлар әлемінің тікелей қатысуының нәтижесі деп санады. Әр кезеңдегі жануарлардың өлі сүйектерін зерттей отырып, олардың тіршілік еткен табиғи жағдайлары туралы тұжырым жасады.

     XVIII  ғасырдың соңымен XIX  басында қоршаған ортаның құбылысын зерттеушілердің саны бірте-бірте арта түсті. Олардың еңбектерінде экологияның элементтері жиі-жиі кездесетін болды. Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты. Өсімдіктер экологиясының бірден-бір негізін қалаудың мәртебесі биолог ғалым А.Гумбольдтың (1769-1895) еншісіне тиді. Ол 1807 жылы Орталық және Оңтүстік  Америкада жүргізген көпжылдық зерттеуі негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа-райының жағдайына, әсіресе температуралық факторға байланысты екендігін жан-жақты ашып көрсетіп берді.

      Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің (1814-1858), Н.А.Северцевтің (1827-1885), А.Н.Бекетовтың (1825-1902) еңбектерінде одан әрі жетілдіріліп, тереңдетіле түсті. Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч.Дарвиннің (1809-1882) эволюциялық ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары В.В.Докушаевтың (1846-1903), В.И.Вернадскийдің (1863-1945), В.Н.Сукачевтің (1880-1967), Н.Ф.Реймерстің (1931-1993) қосқан үлестері мол. Олардың ішінен В.И.Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімінің негізін қалап, қазіргі заманға ғылымның болашағын күні бұрын көре біледі. Биосфераны әлемдік эко жүйе деп танып, оның артықшылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттектермен энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті.

       В.И.Вернадский сонымен қатар ноосфера концепциясының негізгі  қағидаларын да тұжырымдады.