Валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат

     Бірақ көптеген жағдайда мұндай  тепе-теңдік нарықтың күшімен  ғана жүзеге асырылмайтынын ескеруіміз  керек. Олардың орталығы Мексика  және Латын Америкасынының басқа  да елдері, Оңтүстік Шығыс Азия  елдері болатын әртүрлі қаржылық  кризистер кепіл. Валюта сферасында  валюта қатынастарынын реттейтін  күшті мемлекеттік жүйені шығарады.

Осылайша  валюта нарығы өзінің көптеген ерекшеліктерімен басқа да нарықтарға (ақша, қор, сақтандыру) ұқсас.

    Валюта нарықтарының орталық  бөлімі валюта курсы болып  табылады. Валюта курсы бір елдің  ақша бірлігінің бағасының екінші  бір басқа елдің ақша бірлігіндегі  көрінісі. Арнайы ақша сомасы  ретінде, ол әртүрлі елдердің  ақша бірлігінің қатынасын көрсетеді.

       Ұзақ мерзімге құрастырылған  жоспарда валюта курсының негізін  валютаны сатып алу қабілеті  паритеті құрайды. Оны айналымға  Дж. Уитли және Г. Кассел енгізген.(СҚП)  Тәжірибеде СҚП әр түрлі лдердің  тауарларының орташа бағасының  қатынасымен анықталады. Көлемі  бойынша СҚП таза статистикалық  есептік категория, өзіндік баға  индексі.

         Сонымен қатар валюта курсы  СҚП-ға қарағанда халқаралық сферада  құрылады. Дәл осында әрбір елдің  валютасы өзінің баға функциясын, айналым құралы, төлем және қор  жинау құралы қызметтерін атқару  ерекшіліктерінің дүниежүзілік  бағасын алады. Сондықтан да  ұлттық  валюталардың номиналды  ағымдағы курстары СҚП-дан ерекше.

       Валюта курсы мен СҚП-ның арасындағы  байланыс көптеген экономикалық  процестерде және эспорттау мен  импорттауда маңызды рөл атқарады. Дамыған елдерге ұлттық валюта  әне СҚП курсының бір біріне  жақындау тенденциясы тән.

      Осылайша ұлттық қарама қайшылықтарда  валюта курсы мен СҚП-ның арасындағы  қатынас Жапонияда – 0,7, Ұлыбританияда  -  0,95, Австрия мен  Бельгияда  – 1,0, Нидерландыда – 1,05 және  т.б. Ресейдегі СҚП –ға қатысты  валюта курсы кі есеге төмен. 

      Сонымен қатар ұлттық ақша  бірлігінің төменгі курсы белгіленген  мерзімдік диапазондағы сатып  алу қабілеттілігіне қарғанда  экспоттық тауарлардың бәсекеге  қабілеттілігін азайтады, импортты  шектейді. Соның арқасында елдің  сауда және төлем баланстары  жақсарады, оның бәсекеге қабілеттілігі  артады. Төмендетілген валюта курсы  төмен шаруашылықтың интегралдық  тиімділігінің компенсациясы пайдаланылады.  Алайда СҚП-ға байланысты курстың  белгіленбеу есебі экономиканың  даму мүмкіндіктері шектелген.  Валюта курсы мен СҚП-ның арасындағы  айырмашылықтарды шектеу, экономиканың ішкі сұраныстың есебінде тиімді экономикалық саясат қажет.

     Ұлттық валюта нарығының ұлттық  валюта курсын құрастыруы сұраныс  пен ұсыныстың әсерінен жүзеге  асады. Валютаның ұсынысы сыртқы  сауда операциялар мен сыртқы  қаржыландыру есебінен жүреді. Валютаға  деген сранысты ақша қаражаттарын  басқарушылар мен жеке сектор  анықтайды. Ресейдегі валютаға  деген сұраныс пен ұсынысты  құрастыру нақты спецификаны  қажет етеді. Осылайша валютаға  деген ұсыныс экспорттық түсімдер  есебінен құрастырылады. Сонымен  қатарт валютаға деген сұраныс  және оның ұсынысы тұрақтылығымен  ерекшеленетін ағымдарды көрсетеді.  Олардың тепе – теңдігі тең  валюта курсын валюта механизмінің  көмегімен жүзеге асады. 

       Валюта курсын құрастыру басқа  да нарықтардың бағасын құрастырудағы   сияқты сұраныс пен ұсыныстың  заңдарының көмегімен жүзеге  асырылады. Елдің экономикасы  неғұрлым дамыған болса, соғұрлым  ұлттық экономикадағы капитал  ағымы мен импорт көбірек болса,  соғұрлым халық пен өнеркәсіп  жағынан шетел валютасына деген  сұраныс көп.      

      Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап тұрңан мәселелердің бірі – теңгенің  айырбасталымдылығы. Бір жағынан қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.

            Мемлекетіміздің ішкі валюталық  нарығы әлі қалыптасқан жоқ,  ол қалыптасу сатысында. Қазақстан  нарығының жастығынан кез келген  ірі қаржы институты, соның  ішінде шетелдік де, өзіне пайда  түсіре алды. Еліміздің коммерциялық  банктері сыртқы қарыздарын өтегенде  нарыққа валютаның айтарлықтай  қаражат көлемін шығарады, бұл  да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар қарама  – қайшы  және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол пайда болғанда үкімет теңгенің  ішкі айырбасталымдылық жолына  тұруымен анықталады. Валютаны еркін  алып-сату отандық экономиканы  долларландыруға әкеліп соқты.  Қаржы нарығындағы болып жатқан  өзгерістер валюта нарығына тікелей  әсер етуде. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

III БӨЛІМ. ВАЛЮТАЛЫҚ КУРС(бағам)

          Әрбір елдің валюталық жүйесінің негізгі элементі – оның ұлттық валютасы. Елдің макроэкономикалық операцияларының барлық есебі ұлттық валюта арқылы жүргізіледі. Валюта курсы (бағамы) – ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігіне қатынасы. Валюталық курс екі валютаның баға қатынасы ретінде заңды түрде бекітілуі немесе өзара котировка процесінде анықталуы мүмкін.

           Валюта котировкасы дегеніміз – таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта курсын анықтау. Көптеген елдерде валюта котировкасының екі түрі қолданылады:

1) тікелей  котировка  - ұлттық валюта бірлігінің  шет елдік валюта бірлігінің  белгілі бір шамасына қатынасы  → 125 теңге – 1 АҚШ доллары;

2) жанама  котировка – шет ел валюта  бірлігінің белгілі бір шамадағы  ұлттық валюта бірлігіне қатынасы  → 0,001 АҚШ доллары – 1 теңге;

3) кросс-котировка  – екі валюта бірлігінің бір-біріне  қатынасы олардың әрқайсысының  үшінші валютаға, негізінен АҚШ  долларына қатынасы арқылы анықталады  → 1 $ – 120 теңге, 1 $  - 24 рубль, 1 теңге  – 4,8 рубль.

          Валютаны белгілеу үшін 3 әріпті код қолданылады. Алғашқы 2 әріп елді білдіреді, соңғысы сол елдің валютасы. Мысалы, USD – АҚШ доллары; JPY – Жапон иені, KZT – Қазақстан теңгесі.

 Тікелей  котировка формуласы: 

         

 Жанама  котировканың формуласы:

         

  Ең  жиі қолданылатыны – тікелей  котировка. 

 Рынокта  шет елдік валютаға сұраныс  пен ұсынысты салыстыру процесінде  белгіленетін валюталық курс  котировкасы уақыттық өлшемді  де білдіреді. Қазіргі кезде  банктер үшін екі жұмыс күні  жеткілікті болып есептеледі, осы  кезде құжаттар алмасу, тиісті  шоттарды жабу, аударымдар жасау  жүргізіледі.

         Спот-курс – курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен кейін 2 күннің ішінде валюталар айырбасталатын курс. 

        Форвардтық курс – курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен 3 күннен кейін белгілі бір кезеңге дейін валюталардың айырбасталатын келісімді курсы.

         Халықаралық экономикада негізінен валюталық курс ретінде спот-курс қабылданады.

           Іс жүзінде экономикалық даму қарқыны мен экономикалық бағдарламаларды бағалау үшін валюталық курстың бірнеше түрлері қолданылады. Сол арқылы макроэкономикалық өзгерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға болады.

          Валюталық  бағам  – бұл бiр елдiң ақша  бiрлiгiнiң басқа бiр елдiң ақша бiрлiктерiне  бейнеленген бағасы.  Әрбiр елдiң ұлттық ваюталарын салыстыру оларды өндiрiс және  айырбас процесiнде пайда болатын обьективтi  құндық  қатынастарына негiзделедi. Валюталық бағалы  валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етушi  көптеген  факторларға байланысты  өзгередi.  

      Бағамның  қалыптасуына  ықпал   ететiн  үш  факторлар  тобын   бiлiп  қарастыруға  болады;

      Саяси  тұрақтылық  валюталық  заңдылықтардың  ырықтандырылуы, валюталық  саясат  және  т.б. 

      Экономикалық, халықаралық тәжиiрбиеде  анықталатын экономикалық  тiк   бұрыштың  шыңы  сияқты:  экономикалық  өсу, валюта  тұрақтылығы және  инвляцияның  төменгi  қарқыны,  жұмыссыздықтың  төменгi  деңгейi, дүниежүзлiк  нарықтағы  тепе - теңдiк; 

      Психологиялық: жаппай  сұраныс,  негiзгi  капиталды тәуекелден  қорғануға  ұмтылыс  және  т.б.

      Валюталық  бағамның  дамуы   жай  тауар  өндiрiсiнен   қазiргi  дүниежүзiлiк  шаруашылыққа  қозғалыстың  тарихи  процесiн   көрсетедi.

      Монометализм  тұсында  –   алтын  немесе  күмiс  валютылық   бағамның  базасы  монеталық   паритет болып  табылады, яғни  ол  әр  түрлi  елдердiң ақша  бiрлiктерiннiң олардың металдық  құрамына  байланысты арақатынасын  сипаттайды. Ол  валюталық паритет  ұғымымен  сәйкес келедi.

      Валюталық  бағам  валюталық   паритет  шеңберiнде  аутқиды.  ХВК-ның  жарғысы бойынша  1978  жылдан  бастап  валюталық   паритет  СДР  немесе  ЭКЮ-да  валюталық  “қоржын”  базасында   бекiтiледi.

  Валюталық   бағам  валюталарға  сұраныс   пен  ұсынысқа ықпал  етушi  көптеген  факторларға  байланысты  өзгередi.   Валюталық бағамның  қажеттігі:

• Тауар және қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы барысында өзара валюталарды айырбастайды. Ипортер ұлттық валютаны шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына алмастырады;
• Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды және құндық көрсеткіштерді салыстыру;
• Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы счеттарын үздіксіз қайта бағалап отыруға.

Валюталық бағам мынадай факторлардың әсерінен қалыптасады: 

Құнсыздану (инфляция) қарқыны. Валюталық бағамға құнсыздану қарқыны әсер етеді. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғарылаған сайын валюталық бағам да соғұрлым төмендейді. Ақшаның құнсыздануы елде сатып алу қабілетінің және валюталық бағамның төмендеуіне апарып соғады. Валюталық бағамның құнсыздануға тәуекелділігі әсіресе тауарлардың, қызметтердің және капиталдың халықаралық айырбасының көлемі үлкен елдерде жоғары болады. Экспорттық баға базасында бағамды есептеген кезде байқалатын валюталық бағам серпіні мен құнсыздануының салыстырмалы қарқыны арасындағы тығыз байланыс арқылы мұны түсіндіруге болады.

Төлем базасының жағдайы. Экспорттың импорттан асып кету, яғни активті төлем балансы ұлттық валюта бағамының жоғарылауына ықпал етіп, шетелдік борышқорлар жағынан оған деген сұраныс күшейеді. Пассивті  төлем балансы ұлттық валюта бағамының төмендеу беталысына себепші болып, өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін борышқорлар оны шетел валютасына сатады.

Әр  түрлі елдердегі  пайыз мөлшерлемесінің  айырмашылығы. Пайыз мөлшерлемесінің елдегі өзгерісі басқаша тепе-теңдік жағдайда халықаралық, ең алдымен қысқа мерзімді капиталдыңі қозғалысына әсер етеді. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарлауы шетел капиталының құйылуын ынталандырса, оның төмендеуі капиталдардың, оның арасында ұлттық капиталдардың шекараның арғы жағына ауысуына дем береді.

Алып-сатарлық валюта операцияларының  қызметі. Валюта бағамының төмендеу беталысы байқалса ондайда фирмалар мен банктер оны әлсізденген валютаның қалпын нашарлататын мейлінше тұрақты валюталарға күні бұрын сатып жібереді. Экономиканың саясаттағы өзгерістерді, бағамдық арақатынастардың ауытқуын валюталық нарықтарын тез сезінеді. Сол арқылы олар валюта алып сатарлығы мен ақшаның берекесіз қозғалысының аясын кеңейтеді.

Белгілі бір валютаның  еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану  дәрежесі.

Ұлттық  және дүниежүзілік нарықтарда сенімділік дәрежесі. Елдегі экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен бірге валюта бағамға ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторлармен айқындалады. Сонымен бірге диллер экономикалық өсу қарқынын құнсыздануды, валютаның сатып алу қабілетінің деңгейін, валютаның сұранысы мен ұсынысының арақатынасын ғана емес, сонлай-ақ олардың серпіндерінің келешегінде есепке алады.

Валюталық саясат. Нарықтың және мемлекеттік реттеудің шекті қатынасы оның динамикасына әсер етеді.

                   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  IV БӨЛІМ. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ.

         Валюталық жүйе — ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет аралық келісімшарттармен бекітілетін валюталык, қатынастарды ұйымдастыру және реттеу нысаны.

Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:

• Ұлттық валюталық жүйе;
• Дүниежүзілік валюталық жүйе;
• Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.