Валюта нарығы және оның түрлері

макроэкономикалық статистиканың мәліметтерін білдіреді. Мынадай негізгі факторлар бар : сатып алу забілетінінің паратеті бойынша валюталық бағам, жалпы  ұлттык оным, нақты пайыз мөлшерлемесінің  денгеш, жұмыссыздық денгейі, инфляция, төлембалансы, өнеркәсіптік өндіріс индексі, іскерлік өптимизминдексі.

          2. Техникалық жолдау-бұл бағамды жүргізу графигин (чарт)толдауды сипаттайды. График-чарттардың келесідей типтерін ажырата білу керек: сызықты, кесінді графиктері, жапон щандарының «крестиктер-ноликтер» графигі. Валюталық багамның қозғалысы төлқынға ұқсас болып келеді және онда бір жерде жоғарласа, екінші бір жерде төмендеу байқалады.

         3. Қысқа мерзімді күтпеген факторлар валюталық бағам дінамикасына манызды түзетулер енгізді мүмкін. Оларға мыналар жатады: төтенше оқиғалар (форс-мажор) оқиғалар, саяси оқиғалар, саяси лидерлердін сөздері, валюталық инвестиция.

          Валюталық нарыққа қашысущылардын  арасындағы валюталық операциялар  валюталары айырбастаусыз және  олардың пропорцияларын аныктаусыз жүзеге аспайды.Бүг валютаны басқа валютаға немесе басқы ввалюталарға сату немесе сатып алу, ол оларды айырбастаұ пропорциялары валюталық копировка арқылы анықталады. Валюталар копировкасы айырбасқа ұсынған екі ақша бірлігінің қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.Коптеген елдүгде валюталық бағамды бекіткенде жаңама баға белгіленімі қолданылады. Ол мынадай мағынаны береді:тетел валютасының белгісінің бір сомасы (мысалы;1,10,100 бірлік), ұлттық иалюталық сойкес сомасының өзерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы,1 USD=76, 212 KzT)

Жаңа  баға белгіленімін көп қалданбайды.Бұл  жағдайда негіз ретінде ұлттық валютаның  бірлігі болады.Бұл баға белгіленіні  көбнесе. Ұлыбританияда қолданылады (мысалы, 1 GBR=1,5860 USD)

        АҚШ-тың ішкі ойналысында жанама баға белгіленімі неміс маркасына қатысты қолданылады.

        Валюталық бағабелгіленімінің түрі  валютаның жағдайына, оның курстық  денгейіне әсер етпейді, өйткені  валюталық бағамның мәні өзгермей  тек формасы ғана өзгереді.

         Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстырұ жолымен банкаралық бағамды анақтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг ден аталады.Факсинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы бенітіледі, ал егер валютаны сатып өлса, сатып алушының бағамы бекітіледі.

       Мысалы,1,9430/50 неміс маркасы АҚШ-мың  1 доллары үшін баға белгіленімі-банк  клиенттен 1 доллар, 1,9450 нгеміс маркасына  сатуға мүмкіндігі бар.

        Сатушы және сатып алушы курстарының  арасындағы жиырма банктің шығындарын жабу үшін қолданылады және банк табысын құрайды.Бұл айырма маржа немесе спред деп аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жығдайларды және валюта статусына, мәміле көлеміне, компанияның немесе банктің статусына байланысты өзгереді.

Банкаралық  валюталық нарықтардағы операциялар халықаралық төлем және резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады.

Сауда - өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар  котировкасы банкімен кросс-курс негізінде  бекітіледі. Кросс-бағам- бұл екі  валютаның, олардың үшінші валютаға қатысты есептелінетін бағымнан шығатын қатынасын білдіреді (көбінесі АҚШ долларына).

Франция банкінің клиенті үшін неміс маркасының сатып алу бағамын анықтау  қажет. Бұл үшін банк сату бағамы бойынша  неміс банкісінен АҚШ долларына  неміс маркасын сатып алады: АҚШ-тың 1 долл. = 1,6600 неміс маркасымен, бірақ ол сатып алушының бағамы бойынша алдын ала француз франктерін АҚШ долларына сатады: АҚШ-тың бағамы бойынша 1 долл. = 3,6110 француз франкі. Осылайша, 1 неміс маркасы = 3,380 француз франкі – сатушы бағамы (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валюталық бағамы 5,6110/1,66 = 3.380).

Сатушылар және сатып алушылар бағамдары ресми  бюллетендерде жарияланады. Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады (сонғы валюталық мәміелер бойынша). 
 
 

2003 жылдағы  Қазақстан Республикасы Ұлттық  банкінің теңгесіне шетел валюталарының  бағамдары. 

Баға  белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар – бұл телеграф аударым дарының  бағамдары. Басқа төлем құралдарының бағамдары пошта аударымының, мерзімді тратаның және банкнотаның бағамынан  әрқашан жоғары болатын телеграф аударымының бағамы негізінде анықталынады.

Телеграфтық аударымдарды шетел валютасы банкпен  тура сол уақытта немесе келесі күні төленеді, бұл бағам өзгерісіне байланысты пайда болатын валюталық шығындарды болдырмауға көмек береді. Банк корреспонденттер арқылы бағамдарды қолданғанда, өздерінің клиенттеріне аударым жасағанда валюталық қатерлерді болдырмауға мүмкіндік береді.

Чектің  бағамы телеграф аударымының бағамынан  төмен, өйткені осы төлем құжатын  бір елден екінші елге әуепоштасымен  тасымалдау үшін қажетті күндерге пайыз шегеріледі. Бұнда банк чек бойынша төлемді, тек бұл төлем құралын беріп, шетел банкісі, банк – корреспондент инкассаға алғанда жасайды.  Чектің бағамы тратта бағамынан жоғары болады, өйткені тратта бағамын анықтағанда оның төлеу мерзімі, кепілдемесі және төлем валютасы ескеріледі.

 Мерзімді траттаның бағамы  телеграф бағамы негізінде вексельді  сатып алғаннан бастап, оны өтеуге  дейітгі күндер үшін пайызды  шегергенге тең. Пайыздар көбінесе  осы чекте жазылған валюта  да сол елдің мөлшерлемесі  бойынша анықталады: егер тратта алдыңғы қатарлы сауда векселі болса, пайыздар эмиссионды банктың есептік молшерлемесі бойынша анықталады; егер тратта банктік акцепт болса, ресми молшерлеме бойынша анықталады.

Шетел валюталарының бағамы пошталық аударымардың бағамына сұраныс пен ұсынысқа байланысты жақындайды. Сатып алу кезінде банкноталардың бағамы чектен төмен бағаммен, ал сату кезіңде жоғары бағаммен бекітіледі. Банкнота бағамының мөлшеріне банкноталарды жолда сақандырумен байланысты шығындар әсер етеді (чектер тасымалдау кезінде сақтандырылмайды). Нью-Йорк валюта нарығында негізге төлем құрамдарының бағамдары келесідей түрде құрылады: телеграфтық аударылым – 4,861, чек – 4,861, ұсынылған кезде өтелінетін вексель – 4,861 және вексель (3 ай) – 4,825 АҚШ доллары – 1 ф. ст. үшін.

Валюталық мәмілелердің түрлеріне байланысты ағымдағы және мерзімді (спот және форвард) бағамдары болады. Ағымдағы валюталық  мәмілелерді жасағанда валюта айырбасы сол сәтте ағамдағы валюта бағамы бойынша жүзеге асады. Мерзімді валюталық  мәмілені жасағанда валютаны айырбастау алдын ала белгіленген мерзімде бекітілген форвард бағамы бойынша жүзеге асады. Форвардты бағамды ағымдағы бағамға сиақыны қосқанда немесе одан жеңілдікті алып тастағанда табамыз. Валюталық нарықта валюта сыйақы немесе дисконт бойынша оның күтілетін динамикасына, сол немесе басқа валюталардың халықаралық пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне байланысты баға белгіленеді. Егер валюта жеңілдікпен мерзімге валюта жеңілдікпен мерзімге баға белгіленсе, онда оның форвардты бағамы ағымдағыдан томен және керісінше болады. 

2.3 Құбылмалы және тұрақты валюталық бағамдар 

Құбылмалы және тұрақты валюталық бағамдар. 1973 жылдан бастап дамыған елдер валюталарды  өзара айырбастаудағы тұрақты қатынастардан  бас тартып, валюталық нарықтарда сұраныс пен ұсынысқа байланысты еркін орын алатын «құбылмалы» бағамдарына аусты. Валюталық нарықтардағы фактердің тұрақты болмауына байланысты, дамыған батыс елдердің валюталары көп өзгереді, ол бір ай ішінде 5-10 пайыз болуы мүмкін. Мұндай «құбылмалы» валюталық бағамдардың өзгерістері халықаралық есепті жүзеге асырғанда көптеген қиындықтар туғызады. Осыған байланысты (жүзеге) кейбір елдер валюталық топтар құрып, өздерінің валюталары арасындағы тұрақты қатынасты орнатады. Еуропада мұндағы топ, Еуропалық валюталық жүйе болып табылады (ЕВЖ), ол 1979 жылы құрылды, оған батыс Еуропаның 10 елі кіреді (Германия, Франция, Италия, Нидерланды, Дания, Ирландия, Бельгия, Люксембург, Испания). Осы елдердің валюталық бағамдары бекітілген  тұрақты бағамдардан 27,25%-дан артық аутқымайды. Ағымдағы бағамның жоғары немесе төменгі ауытқуы шектеріне жеткен жағдайда ЕВЖ-ге мүше мемлекеттер бекітілген шектерде бағамды ұстау үшін валюталық интервенция және тағы басқа шаралар қолданады; егер бұлар көмектеспесе үлттық валюталық ресми ревалвациясы немесе девальвациясы жүргізіледі. Кейбір дамушы елдер өздерінің ұлттық валюталарын дамыған батыс валюталарына немесе халыққаралық валюталық бірліктерге «байлауға» тырысады. Қазіргі кезде 30-дан аса ел өздерінің ұлттық валюталарын АҚШ долларына, 13-і француз франкасына, 10-нан көбірегі СДР-ге «байлайды». 

2.4 Валюталық бағамдардың көптігі 

Валюталық бағамдардың көптігі. Кейбір мемлекеттерде  операцияның әр түрі бойынша қолданылатын ұлттық валюта бағамдарының бірнеше  түрі бар. Бельгияда 2 бағам қолданылады: біреуі-коммерциялық, екіншісі-қаржылық операциялар бойынша. Дамушы елдерде валюталық бағамдардың көптігі белгілі тауарларды экспорттық қолдау үшін және импорттық кейбір түрлерін шектеу үшін қолданылады.

Айырбас валюталық бағамдардан басқа  статистикалық және экономикалық талдау кезінде қолданылатын орташа бағам – сатушы және сатып алушы бағамдарының арифметикалық орташасы. Шын мәнінде айтсақ мұндай бағам жоқ, бірақ оның мөлшері күнделікті ақпарат құралдарында жарияланады.

Батыста көптеген валюталық бағамдардың индекстері тараған. Көптеген валюталық бірдей өзгеруі мүмкін болғандықтан, және ақша бірліктерінің басқалармен салыстырғанда арзандау (қымбаттау) дәрежесін анықтау мәселесі бар. Валюта бағамдарының өзгеру дәежесін өлшеу үшін арнайы индекстер есептелінеді, олардың негізінде валюталық «қоржындар» болады.

Валюталық «қоржындарды» қолданудын бірден-бір  сферасы осы елдің сыртқы экономикалық қатынастарында үлкен орын алатын, мемлекеттердің валюталары жатқызылатын, сәйке қоржынға қатысты бағамның динамикасын көрсететін тиімді валюталық бағамдардың индекстері болып табылады. Оған кіретін валюталар құрамына байланысты бұл индекстердің динамикасы халықаралық валюталық нарықтардағы валюта бағамдарының бірдей емес мөлшерде өзгеруіне байланысты әр түрлі болады.

Көбінесе валюталық бағамдардың индекстері тауарлардың бәсекелестік қабілеттіліктеріне әсер ету, ұлттық ақша бірлігінің бағамдарының өзгерісіне әсер ету, сондай-ақ елдің сауда және төлем балансына әсер етуін бағалау үшін қолданылады. Сондықтан осы индекстердің валюталық «қоржындарының» құрылымы осы елдің импорты мен экспортын бөлуді сақтандыру және осы елмен саудада негізгі сауда әріптестерінің үлес салмағын көрсетеді.

АҚШ долларының валюталық бағамдарының тиімді индекстерінің  ішіндегі біршама белгілі болып  табылатындарына ФРЖ-нің директорлар кеңесінің индексі, «Морган гэранти траст» және ХВҚ  индексі жатады. Сонғысын үнемі Халықаралық валюталық қор доллар үшін ғана емес, сондай-ақ барлық ірі валюталық нарықтар үшін де есептейді. 18 валютадан тұратын валюта «қоржыны» индексі төлем балансының сәйкес ақша бірліктердің бағамдарының өзгерістеріне ықпал етуін есепке ала отырып құрылған.

Валюта  бағамдарының ағымын талдау барысында  номиналдық және нақты валюталық  бағамдардың индексі кеңінен  қолданылған. Соңғылары әдетте валюталық бағам өзгерістерінің бәсекелестік қабілетке әсерін тереңірек оқып білу үшін, оның ішінде валюталар инфляциялық құнсыздануға ұшыраған жағдайды пайдаланылады.

Нақты валюта бағамның индексі сәйкес келетін  екі елдің ішкі бағаларындағы  өзгерістерге қатысты түзетілген валюта бағамының индексін білдереді. Аталған индекс бәсекелестік қабілетке ықпал етуші ақшалай факторларды көрсетеді, себебі ол инфляциямен байланысты, сол немесе басқа елдердің экспортерлерінің бәсекелестік қабілетіне қатысты нашарлауын және жақсаруын есепке алады. Нақты валюта бағамы индексінің дефляторы ретінде ішкі бағаның өсу индексін немесе шығынның элементтерін, мысалы, жұмыс күшін төлеуге кететін үлесті шығындардың индексін пайдаланады.

Соған сәйкес нақты тиімді валюта бағамының  индексі аталған, топқа жататын елдердегі олардың өзгерістері бойынша сол елдің ішкі бағаларының (шығындар) өзгеруіне қатысты түзетілген тиімді валюта индексін білдіреді.