Валюта нарығы және оның түрлері

      Саудаға, айырбастау курсына, инфляция және проценнтік ставка бір -біріне тең әсер етуі  бүкіл факторларды араластырады және бірбірімен байланысы нәтижесіз.

      Валюталық курстын табиғатын басқаша сипаттайтын - икемділік теориясы. Ол көбіне сауда  балансының бір жағына валюталық  курстын өзгеруіне әсірін түсіндірсе, керісінше екінші жағынан валюталық  курстық өзгеру, сауда балансының өзгерісіне әкеледі. Икемділік теориясы бойынша, валюталық курс дегеніміз, ол сауда балансын тепе – теңдік те ұстайтын шетел валютасының айырбастау бағасы. Егер сұраныс баға жағынан икемсіз болса, онда импорттың түсуі мен экспорттың өсуі шамалы болады, сол себепті, саудадағы дисбалансты теңеу үшін, айырбастау курсы қарқынды өсуі керек. Екенші жағынан, егер сұраныс баға жағынан икемді болса, онда импорттың түсуі мен экспорттың өсуі үлкен және оған валюталық курстың сәл ғана өзгерісі де жеткілікті.

      Шынайы  нарыққа икемділік теориясын  қолдану  қиындығын тудырушы, валюталық  курстардын бірдей икемділікке ие бола алмауы, дәллірек айтсақ, қысқа мерзідімді курстар (СПОТ) оте икемсіз, ұзақмерзімділермен салыстырғанда.

2. Пайыздық ұтыс (процентная ставка). Валюта нарығын бақылаудағы негізгі көрсеткіштердің бірі пайдыздық ұтыс.

Пайыздық  дифференциал дегеніміз, пайыздық ұтыстардың айырмасы.

      Әр  елдін ақша нарығында пайыздық ұтыстардың бірнеше түрі бар:

үтыс, коммерциялық банктердің орталық банктен қарыз ақша алуы.

Ұтыс, банктер  бір – бірінен қарыз ақша алуы

Ұтыс  пайызы, мемлекеттік құнды қағаздпрдан 

Ұтыс  пайызы, банктердің өз клиентерінен  несие беруі 

Ұтыс  пайызы, коммерциялық банктердің ақшаны депозиттерге тартуы.

Міне  осы ұтыстардың бәрі бір – бірімен тығыз байланыса отырып,

аяғында ресми ұтыс пайызын орталық  банктың  айқындауына апарады.

Соңында байқайтынымыз ұтыс пайызы валюта курсына  былайша әсер

етеді:берілген валютада ұтыс пайызы жоғары болса, соғұрлым оның айырбастау курсы жоғары болады.

3. Жалпы  ұлттық өнім.

      Жалпы ұлттық оным – экономика күшін  көрсететін индикатор болып есептеледі. Жалпы ұлттық өнім күшті өскен  сайын, ұлттық валюта да күшейе түседі.

4. Инфляция. 

          Сонымен қатар, инфляция көрсеткішетерін  валюта диллерлері өте бір ұқыптылықпен бақылап отырады.

          Инфляцияның өсуі шынайы ұтыс  пайызын түсіреді. Сонымен қатар,  инфляция денгейі экономиканың  «денсаулығын» көрсетуші, сондықтан  орталық банктердің бақылауында  болады. Инфляциямен күресу шарасы  ұтыс пайызын көтереді 

1.6 Валюталық нарықтың  бөлінуі 

          Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланатын валюталар  тобына қарай қазіргі валюталық  нарықтар халықаралық, аймақтық  және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.

      Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында шоғырланған. Олардың ішінде Лондондағы, Нью – Йорктегі, Франкфурт на Майнидегі, Цюрихе, Токио, Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық нарықтарды бөліп  айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем айналымында кенінен қолдынылатын  валюталалық операциялармен операциялар жүзерге асырылады.

       Аймақтық және жіргілікті нарықтарда  белгілі бір конвертирленетін  валютарлармен операциярлар жүргізіледі.  Оның қатарында сингапур доллары,  сауд риалы, кувейт динары және т.б. бар.

      Ұлтық валютталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргізүге  маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың  катарында компаниялар, және тұлғалар және банктер болуы мүкін) валюта бойынша қызмет корсететін сол елдің  аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар бұл ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай – ақ валюта биржасында жүргізілетін операцияларды да жаткызады. Жоғары да келтірілген сипаттамаға қарап, Қазақстанда ұлтық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж операциялр   USD – 1124735 мың, DEM 11165 мыңды құрайды.

      Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық  зандылықтарының  ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық «қаранарықпен» талықтырылуы мумкін. «Қара нарықтын» болуы тарлық ТМД елдеріне тән шарт.  Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлтық баныінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы кайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекенің ұлғаюына әкеп отырап, «көше» нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның нәтитесынде «қара нарықтын» әрекет  ету аясының қысқаруына әкелді.

      Институтционалық  қөзқараспен қарағанда, валюталық  нарық банктер, банкирлер үйің, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын білдіреді.

      Қалған  банктер мен брокерлік фирмалар өздерінің валюталық операцияларын  ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге сәйкес олардың  қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық мемілелердің 95%-ға дейіні банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне келеді. Мұндай сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға мүмкіндік береді.

       Валюталық операцияларды жургізуге  құқылы банктер кәсіби немесе девиздік банктер деп аталады.

       Девиздік банктердің валюталық  нарықтағы операцияларға қатысу  дәрежесі коп факторларға: банк  шамасына, оның беделіне, шепилдік  болімдер және фималдар тораптарының  даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық  есеп айырысулар көлеміне, телекс, телефон және т. б.  байланыс жүйелерінің жағдайына, банк саясатына байланысты.

        Әдетте, валютталық операциялал  банктер арасында жікелей жургізіледі  (телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір  елдерге (Скандинавия  елінде) орналық банқ окілдурінің валюталық нарыққа затысушылармен кездесетін валюталық біржалар  сақталған. Мұндай жағай Қазақстан Республикасында да әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда жүргізіледі. 

1.7 Валюталық нарықта қатысушылардың түрлері 

       Нарыктың қатысушы барлық мүшелерін  екі негізгі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа пассівті қатысушылар,  яғни оларда валюталық операциялар  жүргізу қажетпалігі әр кездерде  туындайды да, баға белгіленімін  білу үшін олар басқа банктерге өтіный жасайды (маркет-юзерлер).Активті қатысушылар (екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін бағаны белгілейді (маркет-мәйкерлер.) Осы қатысушылар арасында әлемнің барлық жерлеріне таралған бөлімше тараптары және үлкен дилерлер штаты бар 20-ға жуық банктер ерекше болінеді. Бұл банктер 100 млн.АҚШ доларындағы (мәмігенің стандартты сомасы-5 немесе10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай отырып валюталық нарыққа наңызда ықпол етеді.

      Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде  валюталық департаменттер және валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды оз қаражаттары есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын банктерге, өздерінін клиенттері мен банк арасындағы делдалдық ролді жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жолпы түсінігі бар банктік қызметкер болса жеткілікті.Мысалға, 200-ға жуық багімшелері мен кеңесі бар, бірақ та үш болімінде ғана (Франкфурт-на-Майнеде, Дюсельдорфта және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкті-Дойче банкті алуға болады.Қалған болимшелері валюталық операцияларды шектеулі сомалар бойынша, Дойче  банктің үш болімшесінің бірінің «Сименс» каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.

        Банктердің басқа да топтары  ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған  банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен  операциялар жүргізуге маманданады және стандартты сомоларға баға қаяды. Күнделікті жұмысторында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.

       Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық  валюталық операцияларға қызмет  етеді және сол банкпен жұмыс  жасайтын нақты брокер тұлғасында,екі банкінің арасында-валюталарды сатушы және сатып алуши банктер арасында делдал рөлінде де жүреді.

        Брокерлер делдал ретінде бола  отырын, клиенттерден брокерлік  комиссиялық ақы алады (брокерарқылы  сатылған немесе сатып олынған әрбір миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), өл төлемді халықаларық тәжірибедегідей сатып алушы мен сатушы боледі және онда котировка қосылмайды, әр ай сайын тікелей брокерге жөленіп отырады.

         Брокер мәміле жасайтын және  баға белгілейтін өзінің банк-клиенттеріне толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудің айтарлық тай артықшылығы мыналар: котировка процесінін үздіксіздігі және брокер бемілейтін кез келген бағамен мәміле жасау мүмкіндегі, мәм,ле жасағандағы құпиялық және оз бағасын ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім және сыліластық болғанда ғана мүмкін және ол тығыз өзара қатынас негізінде қалыптасады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 Валюталық бағам және валюталық «қоржын»

2.1 Валюталық бағам 

Валюталық жүйенің маңызды элементі-валюталық  бағам болып табылады. Оның пайда болуы: тауарлармен корсетілген қызметтердің халықаролық саудасы барысында,  капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастын қажеттігінең дұниежүзілік және ұлттық жарықтардағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдік валюталарда беинеленген әр түрлі елдердің құндық корсеткіштерін салыстыруға ; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы қайта бағалап отыруға байланыста негізделеді.   

  Валютталықбағам-бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің ақша бір ліктеріне белгіленген бағасы.Әрбір елдің  ұлттық валюталарын салыстыру олардың өндіріс және айырбас процессінде пайда балатын обьективті құндық қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықтел етуші коптеген фактерларға   байланысты өзгереді.  

2.2 Бағамның қалыптасуына әсер ететін фактарлар 

Бағамнын  қалыптасуына ықпал ететін үш факторлар  тобын бөліп қарауға балады:

    1. Саяси-саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтардың  ырықтандырылуы, валюталық саясат және т. б.

      2. Экономикалық-халықаралық тәжірибеде аналықталатын эконмикалық тікбұрыштың шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10%-ға дейін), жұмыссыздықтың таменгі деңгелі (жылына 8%-ға дейін), дүниежүзілік нарықтағы тепе-тендік;

      3. Психологиялық жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәуекелден қөрғануға ұмтылыс және т.б.

       Валюталық бағамның дамуы жай  тауыр  өндірісінен қазіргі  дуниежүзілік шаруашылыққа қазғалыстың жарихипроцесін корсетеді.

       Монетализм тұсында-алтын немесе  пуміс-валюталық бағамның базасы  монеталық (алтындық) паритет балып  табылады, яғни ол, әр түрлі елдердің  металдық құрамына байланысты  арақатынасын шпаштайды.Әл валюталық паритет ұгымымен сәйкес келеді. Алтын монетализімі тұсында валютаның бағамы алтын паритетіне сүйенеді(валюталардың текті қатынасы олардың ресми алтындық құрамына байланысты) және стихиялы түрде алтын нүктелерінің шегінде оның айналасында ауытқып отырды.Алтын нүктелерінің классикалық механізімі тек екі жағдайда жүзеге асты: алтынды еркін түрде сатып алу-сату және сыртқа шығару.Валюталық бағамның ауытқу шектері паритеттің 1%-нан асқан жоқ және қажетіті валютада ауыстыру мақсатында алтынды тетелге тасымалдау шығындарымен анықталады.

      Валюта бағамдарының динамикасы  оқша бірліктерінің сатып алу  қабілеттеріне, инфляция қарқынына,  сұраныс пен ұсынысқа ықпал  ететін төлем балансының жағдайы,  пайыздық мөлшерлеме деңгейіндегі  айырма; валюталық нарық қызметтері мен алыпсаттарлық валюталық операциялар ,валюталық бағамды мемлекеттік реттеу ,дүниежүзілік нарықтағы валютаға деген сенімдік дәрежеіне байланысты.

        Жалпы алғанда валюталық бағамның  қозғалысының бағыттарын  анықтайтын  факторларды үш топқа бөлуге болады: фундаметальды , техникалық , қысқа мерзімді күтпеген факторлар.

         1. Фундаметальды факторлар орта мерзімді әрекет ететің ұлттық экономиканың жағдайының негізгі микроэкономикалық көрсеткіштері болып табылады.Әдетте олар, ұлттық статистикалық органдармен жариялатын