Валюта нарығы және оның түрлері

Кіріспе 

Кез келген мемлекеттің  экономикасы дамыған  қаржылық нарықсыз өмір сүре алмайды. Қаржылық нарықтын құрамдас бөлігі валюталық нарық болып табылады. Валюталық нарық – шетелдік валютамен сатып алу –сату және шетел валютасымен құнды қағаздар жөніндегі операцияларды ,сондай-ақ валюталық  капиталды  инвестициялау жөніндегі операцияларды жүзеге асырған кезде белгі  беретін экономикалық қатынастардың саласы. Валюталық экономикалық қатынастардын саласы. Валюталық нарықта сұраныс сатып алу тұлғасында ,ұсыныс сатушы тұлғасында кездеседі. Нарықта кез келген экономикалық нысан(мемлекет,шаруашылық етуші нысан, азамат) әрқашанда тек қана сатушы немесе сатып алу ретінде болады. Олардын әрқайсысында  дөп келетін ,немесе дөп келмейтін қаржылық мүделері бар. Мүделері дөп келгенде валюталық құндылықтарды сатып алу сату жүргізіледі .Сондықтан да валюталық нарық-валюталық құндылықтарды  сатушы мен сатып алушының мүделерінің келісімінің өзіндік құралы. Сатушының немесе сатып алушының нарықтағы кез келген қимылы  коммерциялық тәуекелмен байланысты. Коммерциялық тәуекел осы немесе басқа қаржылық – коммерциялық  істі жүзеге асырудан  мүмкін болар қауіпті өзімен әкенледі. Валюталық нарық сондай-ақ валюталық тәуекел түсінігін шаруашылық етуші нысанмен валюта бағамының өзгеруіне байланысты қосымша шығыстар мен кірістер алуды ұстайды.

         Валюталық нарық – оларға сұраныс  пен ұсыныс негізінде валюта  және валютадағы құнды қағаздарды  сатып алу – сату шоғырландырған  ресми қаржылық орталық болып  табылады. Функционадық жағынан  алғанда валюталық нарықтар халықаралық  есеп алғанда валюталық нарықта халықаралық есеп айырысуларды – валюталық тәуекелдерден  сақтандыру, валюталық қорларды , валюталық интервенцияны  дивесификациялауды , валюталық әр түрлі бағамы түрінде оларға қатысушылармен  табыстарды алуды уақытылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Институционалдық жағынан алғанда валюталық нарықтар валюталық операциялауды жүзеге асыратын уәкілдік банкілерді, инвестициялық компаниялардың, биржалардың, брокерлік кеңселердің, шетелдік банкілердің жиынтығын ұсынады.

 Валюталық  нарықта операциялар банкілер арасында (банкаралық валюталық есеп айырысулар) және банкілермен өз клиенттері арасында өткізіледі. Ұйымдастыру – техникалық жағынан алғанда валюталық нарық телеграфтық, телефондық, телекстік, электрондық және халықаралық есеп айырысулар мен басқа да валюталық операцияларды жүзеге асыратын әр түрлі елдердің банкілердің өзара байланыстарының басқа комуникациялық жүйелерді жиынтығын ұсынады. Валюталық нарықта операция тиімділігі көп жағдайда оның түрімен сипатталады.   
 

1 Валюта нарығы  туралы ұғым 

1.1 Валюта нарығының даму тарихы 

Халықаралык валюта нарығының көп ғасырлық тарихы бар. Ол өзінің бастауын  біздің дәуірімізге дейінгі мың жыл бұрын Египтте темір ақша пайда болғаннан бастайды. Қазіргі түсінік бойынша валютаайырбастау операциялары ортағасырларда дами бастады.Бұның өзі халықаралық және теңізжүзуге байланысты. Алғащқы валюта айырбастаушылар болып, әр мемлекттің валюталарын айырбастап пайда табатын, Италияндық саудагерлер болып саналады.

Халықаралық қатынастатардың  дамуына байланысты валютаайырбастау операциялардың нарығы біраз өзгерді, олар біраз анық бинелене бастады. Валюта нарығының дамуына  ең көп өзгерістер XX.ғ. еңгізілді. Қөзіргі  нарықтық сипат XX ғ. 70-ші жылдарында бір  валютаны екінші бір валбтаға белгілеу курсының жүйесі алынып тастағанда пайда бола бастады.

Валюта  тербелісіне шектеуді алып тастағаннан  кейін жаңа бизнес түрі пайда болды. Ол валюталық курстың өзгеруі  арқылы пайда алады. Яғни курстың  өзгеруі жан жақты нарықтық шарттармен белгіленді және сұраныс пен ұсыныс арқылы реттеледі.   

      

   Әлемдік  қаржы  нарықтарының өркендеуінің  негізгі  кезеңдері. 

           Бұл нарық өте жас болып  келеді, ол нарық қорынан да  және тауар нарығынан  да  жас. Ол адамдардан да жас- 2000 жылы оған 29 жыл толды, ол 1971 жылы пайда болды.

            Ол неге   пайда болды. Ол  сұраққа жауап беру үшін біз  1944 жылға кейін щегінейік. Екінші  Дүншежүзілік соғыс аяқталуға  жақын, Германия мен оның одақтастары  жеңілетіні бәрімізге түсінікті, соғыстан кейін әрі қарай өмір сүруді ойлауымыз керек. Сол себептен 1944 жылы жеңуші мемлекеттердің өкілдері американың курорт қаласы Бреттон-Вудқа жиналды.

         Ол кездесу не үшін шақырылды?

         Соғыс аяқталғаннан кейін соғыс  уақыты экономикалық заңға ауысатынын бәрі білді. Сол уақытта барлық алдыңға қатарлы елдердің экономикасы соғыс өндірісінің қысымында болды, ал АҚШ экономикасы соғыстан байып шықты.

           АҚШ Екінші Дүншежүзілік соғыста  (Бірінші Дүниежүзілік соғыста  да) аз зардап шекті  соғытан қираған, зардап шеккен  Еуропа елдеріне азык- түлік, тауарлар қажет болды, ал оның бәрі онда жоқ және өндіретін шикі заттарда  жоқ, алғаашқы кезеңде өндіруге ештеңде де болмады. Осының бәрі Америкада бар, сондықтан оны сатып алу керек.Оның бәрін Америкадан сатып алу үшін америка доллары керек.Сондықтан соғыстан кейін американ доларына сұраныс күшейіп ,доллар қымбаттай түсті.Сол себептен доллардын бағасы бірнеше есе өсіп кетті.Одан ешкімге де ,оның ішінде АҚШ-қа пайда

түспеді. Егер валюта өссе, елде тауар сатып алудын түйінді мәселелері шешілмей қиындай түседі,себебі барлық тауар қымбаттайды және Америка

өндіріс дағдарысына ұшырайды.Валюта айырбастау арқылы сауда- саттықты  оң жолына қою  жоспарланса және америка тауарларына  басқа елдерден сұраныстар күшейсе ,онда американ долларының қымбаттауы шарықтап ,басқа елдердің валюталары құнсызданып ,американ тауарларын сатып алуға барлық елдердің,мүмкіндіктері болмас еді.Мұның барлығы АҚШ-тың пайда табуының түйінді мәселесі еді.Екінші Дүниежүзілік  соғыстын басталу себебінің осындай жағдаймен байланыстылығын көп халықтар  түсінді.Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейін кінәсіз таза шығын, басқа елдерді халықаралық жауапкершілікте қалдырды. Әлемде долларға деген сұраныс күшейіп, басқа елдердің алтын қорлары АҚШ-қа ағылып келе бастады, басқа валюталар құнсыздана бастады. Табиғи, бірақ алысты болжай алмайтын елдер бір-бірін сүйемелдемей экономикаларын бірі-бірінен оқшауландырып, ұлтшыл экономикалық елдер дипломатиялық жағдайларға тез ауысып, одан соғысуға әкеліп соқты.

1.2. Валюталық нарықтың қызметі

Валюталық нарықтар уақытылы есеп айырысуларды, жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды біршама киімді пайдалауын, валюталық  операцияларға қатысушылардың валюталық  бағамдар айырмасы   түрінде пайда  алуын, валюталық тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына қызмет етеді.  

1.3 Валюта курсының  түрлері 

1. Номиналды  айырбас курсы -әдетте, бел гіленген, сонымен бірге қалқымалы негізде әрекет ете алатын ұлттық валюта бірлігімен шетел валютасының ара қатысы түрінде корінеді.

2. Нақты  айырбас курсы – бұл екі   елдің баға деңгейінің ара  қатысын есепке алатын айырбас  курсы. Ол номиналды айырбас  курсын, салыстырылып отырған   елдердің баға индекстерінің қатынасына бөлуден шығатын бөлінді түрінде есептеп  шығарылады.  Халықаралық есеп айырысулардың өзендік ерекшелігі барлық елдер үшін жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан  да сыртқы сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвистициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты   сатып  алу – сату формасында бір валютаны екінші  біріне айырбастау болып табылады. Бұны валюталық немесе айырбас курсы деп атайды. Басқаша айтқында, валюталық курс – бұл шетел валютасының бірлігіне айырбастала алатын ұлттық валюта бірлігінің белгілі бір саны. Айырбасталу курсының мынадей түрлері бар.

3. Өзгермелі  айырбас курсы – ішкі нарыкты  теңгеру  мақсатында айырбас   курсын өзгерту жолымен жүзеге  асырылатын мемлекет аралық есеп жүйесі.  70 – жылдардың ортасынан бастап индустриалды елдердің көбісі  өз валюталарын құбылтудын  белгілі  бір нысандарына көшті.

4. Тіркелген  айырбас курсы – бұл ұлттық  валютаның шетел валютасына қатынасын  орнықтыру және өзгермейтін   жаздайда қалыптасатын жүйе болып табылады.

Республикамызда  ұлттық валюта тенгені енгізу үлкен  экономикалық және саяси маңызы бар. Қазіргі таңда, теңгені тауарлармен ,алтын-алмас қорымен ,валютамен  қамтамасыз ету,оны қажетті деңгейде ұстап отыру басты міндеттердің бірі болып табылады.

Қазақстан валютасын қорғау туралы халықаралық  валюта қөрымен, бүкілдүнйежүзілік, европалық  және Азия даму банктерімен, сондай –  ақ әлемнің бірқатар дамыған елдерінің  үкіметтерімен келісімге қол  жеткізді. Дегенмен бұл ұлттық валютаның тұрақтылығын, оның халықаралық деңгейде сатып алу қабілетін орнықтырады.

Валюталық курсы оларға сұраным мен ұсынымнаң  әсерімен валюталық курстардың  құбылуы күшті валюталарға да, сонымен бірге әліз валюталарға  да тән болады.

Қарапайым түрде, валюталдық курстың қойылуын, өзімізге бұррыннан белгім сұраным мен ұсынымның  ара қашысын көрсететін графикпен бейнелейік.

 
 
 
 
 
 
 

      Валюта  курсын қою. 

      Шетел валюталарына сұраным мөлшері мына факторлардан тәуелді болады:

елдің импортта  туарлар мен қызметтерге қажептеліктерінен;

туристердіңшығынан;

елдің міңдетті түрде орындайтын әр түрлі  төлемдерінен және т.б       Валютаны   ұсыным мөлшері елдің  экспорт көлемінен,мемлекет алатын займдармен жән т.б. анықталады.Жалпы  сұранныммен ұсынымға байланысты валюта курсының қалыптасуы,өздігінен валюталық ара қатысқа әсер ететін нақты процестер туралы ештене айта алмайды валюта курсына ,тікелей және жаңама түрде елдің ішкі және сыртқы экономикалық қатынастарының барлық жиынтық әсер етеді.

Валюта  курсының динамикасы әсер ететін ректорлардың ішінен мыналарды айтуға болады:

ұлтық табыс және өндіріс шығындарының деңгені;

ақшаның нақты сатып алу қабілеті және елдегі инфляция деңгейі;

валютаның сұранымы мен ұсынымына әсер ететін төлем балансының жағдайы;

елдегі  процент нарқының денгейі;

дұинежүзілік  нарықта валюттаға сенім және т.б. 

1.4 Валюта нарығында курсты анықтау 

«Бретон» - Вудтық келсім өзімің күшін жайғанан кейіл белгім әлемдін валюталар  үлкен еркілдін олды. Алардың курстары үлкен дәрежеде нарықпен анықтала бастады. Осындай валюталық курстардын өзгерістірі неден туындейды, бұлардың себептарі неде және аларды жонамикалық зылымдар қалай талкылайды.

Валюталық курсты түсіндіру үшін жасалған манызды  түсінік  сатыпалу   мүмкіншілігінің  паритеті   болып саналады.Осыны  анықтау үшін әдетте бір баға заңың қолданады: бір мемлекеттің  тауар бағасы басқа мемлекеттің тауар бағасына тен болу керек,дегенмен бұл бағалар әр түрлі валюталарда көрсетілді , сондықтан да баға қатынасы бір валютаның екінші валютаға айырбстау курсын аныкшаиды.

Pd – белгім тауардың ішкі бағасы (domestic price)болсын, ол Pf – оның шетелдегі бағасы (forteign price). Бұл бағалар валюта саны болып есептеледі.

S=Pd/Pf

Бір шетел  валютасынның бірлігін ішкі (ұлтық) валюта бірлігімен аныктайды.

Осындай, валюта курсын анықтау өте қысқартылған, бұнда тек бір, тауар ғана  қарастырылғандандықтау көп мәселелерде көрсетпейді. Іс жүзінде сауда көптеген жаурлармен жүргізіледі, соддай – ақ тауарлар мен қашар әртүрлі қызмет корсету жүргізіледі (әр елде қызмет көрсетүді боғалау тійті қиын). Сыздықтан да мемлекеттың бір топ, тауарлары мен қызметтерінің бағаларының дәрежесінің салыстыру шыңаны болар еді. Айырбастау курсының формуласы бұрынғысынша қала береді, бірақ Pd мен Pf орнына бір топ тауарлар мен қоуметтердың орташа боғасы қойылады. (Тұтынушы себеті). Бұлдан айырбасталу курсының анықшымасын сатыпалушы мүмкіншгінің абсалюттік вариант паритеті (absolute version of purchasipg rower parity) деп атайды. 

1.5 Валюталық курсқа әсер етуші факторлар 

1. Сауда  балансы.

Коптеген  экономикалық индикатордың ең бірінші нақты валюталық курспен сауда балансы байланысты себебі ол мемлектеттің экспорт пен импорт айырмашылығын корсетеді.  

  Сауда балансы  экспорт – импорт сыртқы саудада экспорт басым болса, онда елге шетел валютасы  артық түседі  ягни ұлтық валютаға сұраныс көбейеді және айырбастау курсыда өседі. Және керісінше сауда банланысың дефициттенде (импорттық көлемі экспорттан басым)  ұлттық валюта әлсірейді.