Несие жүйесі және оның элементтері

Қазіргі несие жүйесі ұзақ тарихи дамудың нәтижесі және ол нарықтық экономиканың талаптарына сай өзгеріп  отырады. Егер институтционалдық жағынан  қарасақ кредит жүйесі валюта-қаржы мекемелерінің кешені, оны мемлекет экономиканы реттеп атқару үшін белсенді пайдаланады. Несие жүйесі қоғамдық ұдайы өндірістің барлық механизімін қамтып, өндірістің шоғырлануы мен капиталдың орталықтануын күшейтіп, бос ақша қаржыларын елдің экономикасына қолдануға септігін тигізеді. Бүгінгі несие жүйесі мынадай маңызды процестердің әсерімен қалыптасты: банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы, несие – финанс жүйелерінің мамандануы мен кредит жүйесінің функционалдық құрылымының күрделенуі, банк және өнеркәсіп монополиясының қосылуы мен бірігуі, банктік істердің интернационалдануы, трансұлттық банктер мен финанс топтарының пайда болуына әкелді. Қазіргі кредиттік жүйеде мынадай үш негізгі буын бар: орталық банк, коммерциялық банк, маманданған несие-қаржы институттары. Несиелік жүйеде жетекшілік орынды банк атқарады. Тек орталық банкке ғана мемлекет ақша шығаруға ерекше монопольдік құқық берді. Көптеген орталық банктер бірден мемлекеттік институттар болып құрылды. Бірқатары осы күнге дейін аралас мемлекеттік жеке меншік негізінде жұмыс істейді. Қазақстанда қазір Ұлттық банк осындай рөл атқарады.

Орталық банктер көптеген қызметтер  атқарады, солардың ішіндегі бастылары:

• банкнот эмиссиясы;
• мемлекеттік алтын – валюта резервін сақтау;
• басқа несие беретін мекемелердің резервтік қорларын сақтау;
• экономиканы ақша-несие арқылы реттеу;
• коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттік мекемелерге кассалық қызмет көрсету;
• есепшот жүргізу және ақша аудару операциялары;
• несие беретін мекемелердің қызметіне бақылау жасау.  (10;110)

    Коммерциялық банктер  несие жүйесінің «нервтік» орталығы  болып есептеледі. Қазіргі коммециялық  банктер несие-қаржы мекемелерінің  әмбебап сипаттағы түрі. Ол халық  пен кәсіпорындардан салымдар  қабылдап, несие беріп қана қоймай, сонымен қатар клиенттерге қаржылық қызмет көрсетеді. Коммерциялық банктердің операциялары пассивті және активті болып көрінеді. Бұдан басқа банкаралық, делдалдық операциялар және сенімді операцияларды орындайды. Қазіргі нарықтық экономикада зейнеткерлер қоры, сақтандыру компаниялары, өзара қорлар, инвестициялық банктер, ипотекалық банктер, қарыз-сақтау ассоциацияларымен және тағы басқалары осы сияқты арнаулы несие-қаржы институттары ерекше орын алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландырған бұл институттар капиталды тиімді орналастыру және қорлану процесіне белсене қатысады. Барлық маманданған несие қаржы мекемелерінің жиынтық активі коммерциялық банктердің активінен екі есе артық. 

2 - тарау. Несие жүйесінің элементтер  және оның 

нарықтық экономикадағы алатын орны.

1. Несиелік жүйені құру принциптері.

Несиелік жүйенің ұйымдастыруы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде оларды былайша  тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, басқа банктік емес институттармен үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша - несие саясатының бірлігі, несиелік мекемелер торабын барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.

Банк ісіне мемлекеттік монополия  ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы  мен жойылуын бақылауға, банктік  операцияларды жүргізу тәртібі  мен ережелерін заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін белгілейді. Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша-несие және делдалдық қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінен, Орталық және басқа банктер арасындағы функцияларды заң жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы днңгейін құрайды. Банк ісін әлемдік тәжірибесі көраетіп отырғандай, барлық елдердегі несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болады. Ал олардың басшылық ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің банк функцияларын, ақша-несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар. Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттеріне толығымен дербес әр түрлі қызметтер көрсетуде.

Нарықтық экономикада арнайы банктік  емес институттар құрылмағын жағдайда кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады.халық салымдарын толығымен тарту мүддесі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын толық қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және сезімтал ете түседі. Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, Ұлттық банк арқылы бірігей ақша-несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық саясатты жүзеге асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында республика мүдделерін қорғау үшін қажет.

Несие жүйесін құрудың маңызды  принципі – несиелік мекемелер торабының  барынша даму мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Соңғысын шаруашылық буындарының бос ақша қаражаттарының банктерде сақталуы, есеп айырысудың қолма-қол жолмен жүргізілуі  деп түсінуге болады.  (1;121)

Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында  шамамен 77 банк және олардың 783 бөлімшелері  мен филиалдары орналасқан. Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы – несиелік ресурстарды шоғырландыруға және оларды елдің халық шаруашылығына ұтымды бағыттауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» заңында былай делінген: «Қазақстан Республикасының Призиденті мен Министрлер кабинеті өз құзыреті шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін нормативті актілерді қабылдайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Қазақстан Республикасының валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады».

«Валюталық реттеу» түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат жинау, валюталық заңдардың  сақталуын бақылау  және оны бұзған тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыру. Бұл принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының ықпалаынан сенімді қорғау жолы. Орталық банктің автономиясы егемен елдер заңдарымен бекітілген. Банктер жедел банктік қызметпен байланысты шешімдерді қабылдау кезінде үкімет пен атқарушы билік органдарынан тәуелсіз. Ұлттық банк тек Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп бере алды. Кей жағдайда бұл Республиканың ұзақ мерзімді міндеттерінің қозғаушысы ретінде Ұлттық банк мүдделері үкіметтің қысқа мерзімді мүдделеріне сәйкес келмеуі мүмкін; үкімет болса мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында Ұлттық банктің несиелік ресурстарын осы тапшылықты жабуға пайдалануға тырысады, ал бұл ақша айналымының тұрақтылығын бұзады, инфляцияның өршуіне себепкер болады.

Орталық банк елдегі ақша-несие саясатының жүргізілуіне толық жауап береді. Өз кезегінде ақша-несие саясаты  экономиканы мемлекеттік реттеудің  негізін құрайды. Сондықтан ақша-несие саясатын автономды түрде жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз қозғауға да болмайды.

 Ұлыбритания мен Францияда  орталық банктердің капиталы  мемлекет иелігінде, алайда акционерлер  ретінде коммерциялық банктер бола алады. Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке ғана есеп береді.

Орталық банктердің автономиясы Батыс  Германияда, АҚШ-та заң жүзінде бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек Бундесбанк туралы Заңға ғана бағынады.

АҚШ-тың несие жүйесінің жоғарғы  органы болып табылатын – Федералды  резерв жүйесінің  мүшелерін –  сенаттың маұқлдауымен президент тағайындайды және олардың қызметі жөніндегі  келіспеушілік бойынша қызметінен босатылуы мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.

Біздің еліміз бен шет елдердегі  несие жүйесінің автономдылығының елеулі дәрежесі – экономиканың қалыпты  дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-несие  және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк қаражаттарын пайдалануға шек қоюдың принципалдық мәні бар.

Призиденттің «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы» заң күші бар жарлығында былай деп жазылған: «Жүргізіліп отырған мемлекеттік  ақша-несие саясатының және оны заңға  сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы  жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк:

• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының кепілдендірген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді несиелер береді;
• Осы шоттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне қосымша несиелер береді».

Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің  басқа да кпиенттері тәрізді әр бір  несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.Үкімет әр бір несие бойынша нарықтық пайыздық мөлшерлемері бар тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық банктен өтеп алу мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы Парламенті жыл аяғына дейін ұзартуы мүмкін.

АҚШ,Жапония, Англия, Канада және басқа  елдерде іс жүзінде үкіметті тікелей  несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген, Австрияда үкіметтік нексиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен 100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.       

2. . Несие жүйесінің элементтері.

Маманданған несие-қаржы институттары.

Несие жүйесі – несие қатынастарын ұйымдастыратын несие қатынастарымен институттарының жиынтығы.  (5: 94-беттер)

Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі- несие-есеп қатынастары, оның түрлері  мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі- несие-қаржы институттарының жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің  барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие жүйесі несие - қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке жене заңды тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.

Қазіргі несие жүйесі несие мен  ақша айналысын, нақты ақшасыз есеп айрысуды және жинақтау ісін, сондай –  ақ халықаралық есеп айрысу және несие  қатынастарын ұйымдастыруды жүзеге асыратын көптеген алуан түрлі мекемелерден тұрады. Несие жүйесінің қызметінен  несие қатынастары туындайды. Несие қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субьектілердің уақытша бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айрысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар өтеді.

 Несиелеу жүйесі  негізінен үш элементтен тұрады.

• Несиелеу  субьектісі
• несиенің қамтамастығы
• несиелеу обьектісі.

Несиелеу жүйесінің  бұл  элементтері  бі бірінен ажыратуға  болмайды.  Несиелеу мәмілесіндегі   жетістік осы элементтерндің бірін-бірі толықтырған  жағдайда қалыптасады.   Орталықтанған экономикада  несиелеу обьектісіне  көп көңіл аударады.  Несиелеу обьектісі болған жағдайда   кәсіпорындар мен мекемелер   банктік несие алуына  құқылы болады. Мұндай обьектілер  әрқашан да  табылды.  Кейбір кәсіпорындар  меншікті және қарыз  қаражаттарын үнемі  пайдалануға   мүдделік  бермегендіктен тауарлы- материалдық құндылықтардың белгіленген шамадан тыс артық қорларын  жинайды. Өндірістік  шығындарды артық жұмсады, сөйтіп  қосымша қаражаттарды  тартуды қажетсінді.  Осы үш элементтің   жиынтығы несиелеу  жүйесін білдіреді. Бірақ кейде  несиелеу процесінің  мүмкіндігін шешу үшін осы үш элементтің  бірі жеткілікті сияқты болып көрінеді. Несиелеу жүйесінің тағы бір элементі бар. Ол  сенімділік. Бұл кредит түсінігінің өзінен туындайды. Латын «кредо» - сенемін деген ұғымды білдіреді. Кредитте екі жақтың қатынасатыны белгілі:  кредитор және қарыз алушы. Олардың арасында қайтарымдылықтың негізінде қарызға берілетін құн қозғалысы жүреді. Бұл қозғалыс екеуінің арасында  сөзсіз мынадай  сенімділік  қатынасын тудырады: қарыз алушы  банктің қарызды уақытында  және қажетті соммада  беретініне сенімді.  Өз   кезегінде қарыз беруші  қарыз алушының  сол кредитті  нақты мақсатқа жұмсап уақытында  пайызбен қайтаруына сенімді.

Қазақстандағы несиелендіру жүйесінің барлық элементтерін қарастыра  келе, келесідей проблемаларды белгілеуге болады: несиелендіру обьектісінің көпшілігі  үстеме қаржы, негізгі субьектісі экономиканың өндірістік емес секторлары, несиені  қамтамасыз ететін негізгі «залог» болып қалмақ, яғни несиені қамтамасыз ету жүйесі дамымаған. Қазіргі несиелендіру жүйесі экономиканың дамуын қамтамасыз ете алмайды. Бірақ сонымен қатар банктер әзірге активтердің жетіспеуіне байланысты экономиканы қажетті құралдармен қамтамасыз ете алмайды және де шынайы секторды банктердің несиелендіруінің өсу мүмкіндігі жүйелік қауіптің көбеюіне әкеледі. Несие қаупі Қазақстандық  банктердің тұрақты болмауының маңызды факторы болып саналады, сондықтан да банктердің қаншалықты дәрежеде оларды минимилизациялауына байланысты банк секторының одан әрі дамуы әсер етеді. Осы орайда несие жүйесін жетілдіруде  мемлекеттің қолдауы қажет. Мемлекет ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін несиелендіруді мықтап қолға алу қажет, соның ішінде олардың ескірген өндірістік қорларын жаңартып, жаңа техналогияны қолдану керек. Бұндай мәселелердің шешілуі бәсекелес өнімді шығарып, экспорттық нәтижесіз құрылымын өзгертіп, өндірістің алға жылжуын көтереді. Бұдан шығатын қорытынды  үш блоктан тұратын несиелендіру процесін ұйымдастыру ұсынылды, олар: аккумуляция блогі, несиелендіру блогі және ақы төлеу блогі.