Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы

 −  коммуналдық қызметтерге, көлiкке,  электр қуатына, жылуға ақы  толеу; 

 −  басқа ағымдағы шығыстар (өзгешелiгi: жабдық пен құрал-саймандарды,  үймереттердi, үй-жайлар мен ғимараттарды  ұстау және ағымдағы жөндеу, жалпы  мiндетті орта бiлiм беру қорының  шығыстары, несиегерлік берешектi өтеу және басқалары);

 −  басқадай ағымдығы шығыстар.

2. Сыйақылар  (мүдделер) төлеу, iшкi сыныптардың құрамындағы  басқадай ағымдағы шығыстар:

 −  iшкi қарыздар бойынша сыйақылар  (мүдделер) төлеу; 

 −  сыртқы қарыздар бойынша сыйақылар  (мүдделер) төлеу. 

3. Iшкi сыныптардың құрамындағы субсидиялар  және басқа ағымдағы трансферттiк  төлемдер:

 −  субсидиялар; 

 −  жеке тұлғалар берітiн ағымдағы  трансферттер (мiндеттi әлеуметтік  қамсыздандыруға беру, зейнетақылар, стипендиялар басқадай трансферттер);

 −  баскадай субсидиялар; 

 −  өзгешелiгi бар трансферттер: мемлекеттік  емес коммерциялы емес ұйымдарға,  үй шаруашылығына беру, зейнетақылар, стипендиялар, жәрдемақылар, сақтандыруға  төленетiн мемлекеттік жарналар, басқадай трансферттер;

 −  мемлекеттiк басқарудың басқа  деңгейлерiне берiлетiн басқадай  трансферттер, өзгешiлiгi: субвенциялар, бюджеттiк алынымдар, басқадай  ағымдағы трансферттер;

 −  шет жаққа берiлетiн трансферттер;

 −  әр түрлi басқадай трансферттер.

 «Құрделi  шығыстар» санаты мына сыныптарды  кiрiктiредi:

 −  iшкi сыныптардың құрамындағы негiзгi капиталды сатып алу; 

 −  өзгешелiгi бар негiзгi капиталды  сатып апу: активтердi, үймереттер  мен ғимараттарды, басқадай активтердi  сатып алу; 

 −  негiзгi капиталды жасау, соның  iшiнде өзiндiк ерікшелiктi: үймереттер  мен ғимараттарды, жолдарды салу, басқадай күрделi активтердi жасау; 

 −  күрделi жөндеу, соның ішінде үймереттердi, жолдарды жөндеу, басқадай жөндеу;

 −  босалқы қорлар жасау үшiн тауарлар  сатып алу; 

 −  жердi және материалдық емес босалқы  қорларды сатып алу; 

 −  ел iшіндегi күрделi трансферттер, соның  iшiнде (өзгешелiгi): мемлекеттiк кәсiпорындарға, қаржы мекемелерiне, мемлекеттiк  басқарудың басқа деңгейлерiне  беру;

 −  басқадай күрделi трансфсттер; 

 −  шет жаққа берiлетiн күрделi трансфсттер,  соның iшiнде халықаралық ұйымдар  мен шетелдiк мемлекеттердiң үкiметтерiне  беру, шет жаққа берiлетiн басқадай  күрделi трансферттер.

 «Кредит  беру, үлескерлiкпен қатысу» санаты  мына сыныптарды кiрiктiредi:

 −  iшкi сыныптар құрамындағы кредиттер  беру және акционерлiк капиталға  үлескерлiкпен қатысу;

 −  ерікшелiгi бар сыртқы несиелендiру: мемлекеттiк басқарудың басқа  деңгейлерiн, мемлекеттiк кәсiпорындарды, қаржы мекемелерiн, жеке тұлғаларды  несиелендiру, басқадай iшкi несиелендiру;

 −  ерікшелiгi бар сыртқы несиелендiру: әр түрлi сыртқы несиелендiру;

 −  ерікшелiктерi бар шет елдiк акционерлiк  капиталға үлескерлікпен қатысу;

 −  халықаралық ұйымдар мен басқадай  шетелдiк ұйымдардың акцияларын  сатып алу; 

 −  ерікшелiктерi бар заңи тұлғаның  акционерлiк капиталына салынған  басқару органдарының инвестициялары  болып табылатын төлемдерi.

 «Қаржыландыру»  санаты мына iшкi сыныптады кiрiктiредi:

 −  өзгешелiктерi бар iшкi борышты өтеу: мемлекеттiк басқарудың басқа  деңгейлерiне қарыз борышты өтеу, iшкi рынокқа орналастырылған мемлекеттiк  бағалы қағаздар бойынша борышты  өтеу, басқадай iшкi борышты өтеу;

 −  кәсiпорындар мен алықтың арасында  орналастырылатын ішкі қарыздарды  өтеу;

 −  сыртқы борышты өтеу.

 Коммерциялық  емес қызметтің жеке бағыттары  мен түрлерi үшiн өзiндiк сипаты  бар шығындарды құрайтындардың  басым болып келуi оған тен  қасиет. Мысалы, халықты әлеуметтiк  қорғау ұйымдарында, әсiресе үй  шаруашылығына берiлетiн трансферттердiң  өзiндiк салмағы жоғары. Бұған  балалары бар отбасына берiлетiн  жердемақылар, тұрмыс құнының қымбаттауына  байланысты табысы аз азаматтарға  өтемақылар, соғыс ардагерлерiне, экологиялық  апаттардың нәтижесiнде азап шеккен  азаматтарға берiлетiн әр түрлi өтемақылар және тб. жатады.

 Денсаулық  сақтаудың емдеу мекемелерiнде  сипапы шығыстар дәрiлiк заттар  мен тану құралдарына, тағам  өнiмдерiне, жұмсақ жабдыққа жұмсалатын  шығыстар болып табылады 

 Қорғаныс  жүйесiнде әскери арналымдағы  тауарлар мен әскери техниканы  сатып алуға, азық-түлiкпен қамтамасыз  етуге, әскери қызметшiлердiң ақшалай  жабдықталымын төлеуге жұмсалатын  шығындар маңызды орын алады. 

 Кәсiподақ,  партия, қоғамдық қозғалыстар сияқты  қоғамдық ұйымдар шығыстарының  құрамында съездерге, конференцияларға, митингiге дайндалу және оларды  өткiзуге, үгiт-насихат жұмысын жүргiзуге  жұмсалатын шығыстар сипатты  шығыстар болып табылады. Ардагерлердiң  қоғамдық ұйымдарында олардың  қатысушыларына материалдық қызмет  көрсету шығыстары басым болады.

 Мәдени-ағартушылық  мекемелерде (кiтапханаларда, мұражайларда, тұрақты көрмелерде) едәуiр қаражаттар  кiтап қорларын, экспонаттарды, коллекцияларды  толықтыруға жұмсалады. 

 «Күрделi  шығыстар» санаттарына жұмсалатып  шығыстар күрделi құрылыс, негiзгi өндiрiстiк емес қорларды жасау  мен молайтуды жүргiзетiн, сондай-ақ  оларды күрделi жөндеу туралы  жұмыс қабiлеттiлiгiнде ұстауды  жүзеге асыратын қызметтiң коммерциялық  емес түрлерiнiң барлық ұйымдары  мен мекемелерi үшiн сипатты  болады. Бұл санат бойынша сондай-ақ  материалдық активтерге, жерге құкықты  сатып алуға жұмсалатын шығыстар, қаржы мекемелерiнің жарғылық  қорына төленетiн жарналар тiркеледi.

 «Кредит  беру, үлескерлiкпен қатысу» санаты  бойынша шығыстар басқа экономикалық  бiрлiктердi несиелендiрудi, олардың  айналысқа шығарылған бағалы  қағаздарын сатып алуды, мемлекеттiк  кәсiпорындарға, қаржы мекемелерiне, жекеше кесiпорындарға түрлi кредиттер  берудi жүзеге асыратын ұйымдар  мен мекемелер үшiн қарастырылады. 

 «Қаржыландыру»  санаты бойынша шығыстарды iшкi және  сыртқы берешектердi өтейтiн ұйымдар  мен мекемелер, негiзiнен мемлекеттiк  және үкiметтік құрылымдар жүзеге  асырады. 

 Өндірiстiк  емес сфера салаларына бағытталған  қаражаттардың көлемi олардың  қызметiнiң нәтижелерiне қоғамның  қажеттілiктерiмен, сондай-ақ өндiрiлген  ұлттық табыспен анықталады. Алайда  қазiргi кезде ол көбiнесе мемлекеттік  бюджеттiң ахуалына, жүргiзiлiп отырған  қаржы саясатына байланысты болып  отыр.

 Әлеуметтiк-мәдени  шараларды қаржыландырудың ондаған  жылдар бойы үстем болған «қалдық  қағидаты» өзiнiң шамасыздығын  әлдеқашан дәлелдегенiне қарамастан  әлi де орын алып отыр. Сонымен  бiрге өндiрiстiк емес салалардың  материалдық өндiрiске ұдайы өндiрiстi жұмыс күшiмен қамтамасыз ете  отырып, белсендi ықпал жасап отыратынын  ұмытуға болмайды.

 Нарық  жағдайында жалпы экономиканың, жеке шаруашылық жүргiзушi субъектiсiнiң  қаржылық бақылауды қоғам дамуыны  басқа кезеңдерiнен де үлкен  дәріжеде қажетсiнетiнiн шет елдердiң  тәжiрибесi, республиканың өзiндiк  тәжiрибесi көрсетiп отыр.

 Мемлекеттің  алдында жан-жақты, жүйелi, кешендi бақылауды, соның iшiнде қаржылық  бақылауды да ұйымластыру мiндетi туып отыр. Бұл шаруашылық жүргiзушi  барлық субъектiлер мен оларлық  қаржы-шаруашылық қызметiнiң барлық  жақтары қаржылық бақылаумен  қамтылуы тиiс дегендi бiлдiредi. Қойылып  отырған мiндеттi iске асыру үшiн  қаржылық бақылау мына бағыттарда  дамуы тиiс: 

 −  мемлекеттiк бақылауды нығайту; 

 −  тәуелсiз аудиторлық бақылауды  дамыту;

 −  түрлi бақылаушы орғандар мамандаршның  еңбегiн компьютерлендіру;

 −  бақылауды барлық органдарының  қызметiн үйлестiру және басқалары. 
 
 
 
 
 
 
 

Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру 

Кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық жағдайын талдау негізгі көрсеткіштер арасында өзара  байланысты құрылымдандыруға мүмкіндік  беретін әдістер мен амалдар  жиынтығы көмегімен жүргізіледі.

 Абсолюттік  көрсеткіштерді талдау – бұл  бухгалтерлік есептілікте көрсетілген  берілгендерді танып білу: кәсіпорын  мүлігінің құрамы қаржлық салымдардың  құрылымы, меншікті капиталдың қалыптасуы  көздері, қарызға алынатын қаражаттар  мөлшері, өткізуден түскен түсүм  көлемі, пайда мөлшері анықталады.

 Көлденең (уақыттық) талдау – бүл өткен кезеңмен  өткізуден есеп берудің арбір  айқындамасын салыстыру, ал ол  баланс баптарының және олардың  топтарының өзгеру бағытын айқындауға  және оның негізінде базистік  өсу қарқындарын есептеуге мүмкіндік  береді.

 Тікесінен  (құрылымдық) талдау қортындылық  қаржылық көрсеткіштер құрылымын  анықтау, яғни жалпы натижелік  көрсеткіштері есеп беру дегі  жеке баптардың үлес салмағын  айқындау мақсатында жүргізіледі.

 Тренділік  (динамикалық) талдау бір қатар  жылдарға есептіліктің әрбір  айқындамасын салыстыруға және  трендіні анықтауға негізделген.

 Тренді көмегімен  келешектік, болжамдық талдау жүргізіледі.  Қаржылық-экономикалық талдаудың  басты әдісі қаржылық (аналитикалық) коэфициенттерді есептеу болып  табылады.

 Қаржылық  коэффициенттер пайдаланушылардың  әр түрлі топтарына: акционерлерге,  менеджерлерге, талдаушыларға қажет.  Мұндай коэффициенттерді талдау  – бұл есептің жеке айқындамалары  немесе есептіліктің әр түрлі  нысандары айқындамалары арасында  арақатысты есептеу, олардың өз  ара байланысын анықтау. 

 Ондаған салыстырмалы  көрсеткіштер белгілі, бірақ қолайлы  болу үшін олар бірнеше топтарға  біріктірілген: 

 \ өтімділік;

 \ төлемқабілеттілік;

 \ қаржылық орнықтылық;

 \ мүлік құрылымының сипаттамасы.

 Кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық жағдайын  алдын ала бағалау үшін жоғарыда  келтірілген көрсеткіштер топтары  өз араларында сапалық айырмашылықтары  бар бірінші және екінші сыныптарға  бөлінеді. Көрсеткіштер тобының  екі сыныпқа бөлінуі елеулі  шамада қарастырылып отырған  талдаушылық құралдың жеткіліксіз  дамығандығының салдары.

 Кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық жағдайын  талдауды жүргізу үшін ақпараттық  база болып бухгалтрлік есептілік  (есеп беру) қызмет етеді. Ұйымның  (шаруашылық субьектінің) есеп  берушілігі – бүл натижелерді  сипаттайтын және өткен уақытқа  оның жұмысының жағдайын бейнелейтін  көрсеткіштер жүйесі.

 Есеп берушілікке  ағымдағы есептің барлық түрлері  кірістірілген.

 Соның арқасында  есеп беруде кәсіпорынның кәсіпкерлік  қызметінің барлық түрлерін бейнелеу  мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.

 Есептерді  құрайтын мәліметтер сипаты бойынша  басқарушылық (ішкі) және қаржылық (сыртқы) есеп беру етіп бөледі.