Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы

МАЗМҰНЫ  

Кіріспе

1 Коммерциялық  емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы

1.1 Коммерциялық  емес ұйымдар мен мекемелер  қаржысының мазмұны және оны  ұйымдастыру  

1.2 Коммерциялық  емес қызметтін ұйымдары мен  мекелердін 

 қаржыландырудың  көздері 

 

1.3 Коммерциялық  емес ұйымдар мен мекемелердін  шығыстары. 9

  Қорытынды 20

 Әдебиеттер  тізімі 22  

 КІРІСПЕ  

 Кәсiпорын  экономиканың негiзгi буыны ретiнде  меншік нысандары мен шаруашылық  жүргiзудiн әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктың дамуы кезiнде жұмыс iстейдi.

 Кәсiпорындарды ұйымдық-құкықтық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндiрiстiк-шаруашылық қызметiн қаржыландыруға, шаруашылықты жүргiзудiң нәтижелерiне әкеп соғады.

 Меншiк  нысандарына қарай шаруашылық  жүргiзушi субъектiлердiң қорларын  қалыптастырудың ерекшелiктерi болады. Мысалы, өндiрiстiк кәсiпорындардың  қаржы қорлары мына көздер  есебiнен құрылады; меншіктi көздер (амортизациялық аударымдар, табыс  (пайда), басқалары); банк несиелерi; бағалы қағаздар шығарудан тусетiн  қаражаттар; мемлекеттiк кәсіпорындарда  қаражаттардың бұл көздерi қажет  жағдайларда бюджеттен және бюджеттен  тыс қорлардан қаржы бөлумен  толықтырылады; кооперативтерде — кооператив мүшелерiнiң үлестiк жарналарының қаражаттары. Практикада көбiнесе меншiктiң аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздерi бойынша оларды құрудың аралас нысандары көздеседi. Мысалы, негiзгi құралдар мен айналымдағы активтердiң үлкен бөлiгi мемлекетке жататын мемлекеттiк кооперативтерде қызметкерлердiң үлестiк жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлiк қоғамдарда да осылай.

 Кәсіпорындар  мен ұйымдардын мүлкiн жалға  бергенде айрықшалықты төлем  — жалға берiлген мүлiк құнынын  амортизациялық аударымдарын, жалға  беру мерзiмiнiн өтуiне қарай  объектiлердi жөндеу үшiн жалдаушының  жалға берушiге берітiн қаражаттарын, жалға алынған мүлiктi қоғамдық  қажеттi пайдаланудан түсетiн пайданың (табыстың) бiр бөлiгiн (жалгерлiк  пайызды) кiрiктiретін жалгерлiк  ақы қолданылады. 

 Өндiрiстiн  бастапқы қорларынын қалыптасуына  сәйкес шаруашылық қызметтің  мынадай қаржылық нәтижелерi бөлiнедi  және пайдаланылады: жалпы табыс,  пайыздық табыс, дивиденттер,  үлестiк табыстар, бюджеттің (бюджеттік  кредиттердiң) және бюджеттен  тыс қорлардың шығыстарын өтеу.

 Үлестiк  жарна негiзiнде жұмыс iстейтiн  кәсіпорындардың - шаруашылық серiктестiктерiнiң,  кооперативтердiң, бiрлескен кәсіпорындардың  қаржысын үйымдастыру мұндай  кәсіпорындар қаржысының қалыптасу  және алынған табыстарды әрбiр  қатысушының - мүлiктегi үлесiне сәйкес  кейiнгi бөлудiң ерекшелiктерiмен  анықталады. Мұндай кәсiпорындардын  құрылтайшылары мен қатысушылары  өздерiнiң салымдарын ақша қаражаттары,  мүлiктiң әр түрлі түрлерi (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлiктi құкықтар (жердi, табиғи ресурстарды,  мүлiктi, зияткерлiк (интеллектуалдық)  меншiктi пайдалану құкықтары) түрiнде  жүзеге асырады.  

1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ  ЕМЕС ҰЙЫМДАР МЕН МЕКЕМЕЛЕРДІҢ  ҚАРЖЫСЫ  

1.1 Коммерциялық  емес ұйымдар мен мекемелер  қаржысының мазмұны және оны  ұйымдастыру  

 Ондiрiстiк  емес сферада коммерциялық негізде  қызмет ететiн тұрғын уй—коммуналдық  және тұрмыстық қызмет көрсету,  сақтандыру, банк және басқа кәсiпорындарымен (ұйымдарымен) қатар, коммерциялық  емес қызмет жүргiзетiн ұйымдардың  үлкен бөлiгi жұмыс iстейдi.

 Кiрiс  түсiру негiзгi мақсаты болып табылмайтын  және алымған таза табысты  қатысушылар арасында бөлмейтiн  заңи тұлға коммерциялық емес  ұйым деп танылады.

 Коммерциялық  емес ұйымдар туралы Қазақстан  Республиқасының Заңына сәйкес  коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк,  мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың  құкықтарын, заңды мүдделерiн қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардың рухани және өзге  қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың  денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны  қорғау, дене шынықтыру мен спортты  дамыту: заң көмегiн көрсету үшiн,  сондай-ақ коғамдық игiлiктердi  және өз мүшелерiнiң (қатысушыларының)  игiлiктерiм қамтамасыз етуге бағытталған  басқа да мақсаттарда құрылуы  мүмкiн. 

 Коммерциялық  емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары  құрылтай құжаттарымен айқындалады. 

 Коммерциялық  емес ұйымдар мекеме, қоғамдық  бiрлестiк, акционерлік қоғам,  тұтыну кооперативi, қор, дiни бiрлестiк,  қауымдастық (одақ) нысанындағы заңи  тұлғалардың бiрлестiгi нысанында  және заңнамалық актiлерде көзделген  өзге де нысанда құрылуы мүмкiн.  Бұл ұйымдардың қызметiнiң мақсаты  пайда немесе табыс табу емес, керiсiнше қоғамдық қажеттiлiктердi  қанағаттандыру болып табылады.

 Коммерциялық  емес ұйымдардың қаржысы деп  материалдық емес игiлiктер мен  қызметтердi жасау мақсатында материалдық  өндiрiс салаларында жасалған  ұлттық табысты қайта бөлу  нәтижесiнде құрылатын ақша қорларының  қозғалысын ортақтандыратын ақша  қатынастарының жиынтығын тусiнедi.

 Коммерциялық  емес қызмет түрлерi мен салаларында  мынадай қаржы қатынастары қалыптасады: 

 −  сала мен бюджет арасындағы  қаржыламдыру ретiнде қаражаттарды  алумен және кейбiр жағдайларда  бюджет алдындағы қаржылық мiндеттемелердi орындаумен байланысты қатынастар;

 −  қаржы ресурстарын бөлумем және  орталықтандырумен байланысты жоғарғы  және төменгi органдар арасындағы iшкiсалалық қатынастары; 

 −  шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң,  яғни олардың бөлiмшелерi арасындағы  қаржы қатынастары; 

 −  салааралық — түрлi салалардың  ұйымдары арасындағы ақша қатынастары; 

 −  еңбекке ақы төлеу жөнiндегi ұйымдар  мен олардың қызметкерлерi арасындағы  қатынастар;

 −  ұйымдар, мекемелер және олардың  тұтынушылары арасындағы (көрсетiлген  қызметтерге ақы төлеу жөнiндегi) қатынастар және т.б. 

 Қызметтің  айрықшалықты түрлерiндегi өзара  байланыстардың тым қысаң анықтықты  сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы  мүмкiн, мысалы:

 −  қоғамдық ұйымдар мен олардың  мүшелерi арасында жарналарды  — кiру және мүшелiк жарналарды  төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың  мүшелерiне белгiлi бiр жетiстiктер  мем қызмет нәтижелерi үшiн  көтермелеулiк сипаттағы төлемдер  бойынша; 

 −  коммерциялық ұйымдар мен олардың  демеушілерi арасында ұйымның қызметiн  қолдап отыру үшін материалдық  және ақша нысандарына қаражаттар  беру жөнiнде; 

 −  сақтық компанияларында ұйымдардың  белгiлi бiр контингентiнiң (әскери  қызметшiлердiң, күш ведомствалары  мен салық службалары қызметкерлерiнiң  және т.б.) қарым-қатынастары; 

 −  сондай-ақ белгiлi бiр шарттардағы  кредит қатынастарының болуы  мүмкiн. 

 Аталынған  қаржы қатынастары ақша қорларын  қалыптастыру, бөлу және пайдалануды  бiлдiредi, оларды мынадай негiзгi топтарға бiрiктiруге болады:

 −  ұйымдар мен мекемелердің пайдалану  қызметiн қамтамасыз ететiн қорлар;

 −  күрделi жұмсалымдардың қорлары; 

 −  көтермелеу және ынталандыру  сипатындағы қорлар;

 −  қызметкерлер мен континенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға, емдеу мекемелерiндегi ауруларға)  қызмет көрсетушiлердiң материалдық,  және тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандырумсн  байланысты қорлар;

 −  негiзгi қызметтi дамыту қорлары. 

 Коммерциялық  емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға  негiзiнен олардың ұйымдық-құқытық  нысандары әсер етедi. Сондықтан  коммерциялық емес ұйымдар қаржысының  ерекшелiктерiн анықтау үшiн оның  құрамына кiретiн мекемелердi, ұйымдарды,  олардың қызметінiң сипатын, басқаруды  ұйымдастырудың және қаржыландырудың  әдiстерiн ескере отырып зерделеген  жөн. 

 Коммерциялық  емес ұйымдардың шаруашылық қызметiн  жүргiзудiң әдiстсрi сметалық қаржыландыру (көрсетiлген қызметтер мен игiлiктердiң  өтеусiздiгi кезiнде) және шаруашылық  есеп пен өзiн-өзi өтеу негiздерi (өтеулiгi көзiнде) болып табылады. Рынок жағдайында ұйымдардың  көбiсi коммерциялық есеп негізінде  көшуде — көрсетiлетiн қызметтердi сұраным бағасы бойынша сатады, өздiгiнен даму үшiн жеткілікті  қорланым жасайды. 

 Сметалық  қаржыландыру — меншiктi табыстары  жоқ ұйымдар мен мекемелердiң  шығыстарын жабу үшiн мемлекеттiк  бюджеттен ақша қаражаттарын  беру. Өндiрiстiк емес мекемелердi үстауға жұмсалатын бюджеттен  қаржы бөлудiң көлемi, мақсатты 6ағыты  және оны бөлу шығыстардың  сметасымен анықталады. Сметалық  тәртiппен бiлiм беру, денсаулық  сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру  мекемелерi, мемлекеттік билiктiң,  мемлекеттiк басқару мен қорғаныстың  органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет  мекемелерiнiң бiр бөлiгi қаржыландырылады. Бiрқатар мекемелердi сметалық қаржыландыру  кезiнде шығындарды қамтамасыз  етудiң қосымша көздерi пайдаланылуы, қызметтердi тұтынушылардың жарналары  мен төлемдерi бағытталуы мүмкiн.  Ақша қаражаттары бюджеттен қаржы  бөлуге сәйкес берiледi және  мекеменiң қаржы жоспарында - шығыстардың  сметасында қамтып көрсетiледi, негiзгi капиталдарды, материалдық босалқы  қорларды сатып алуға, қызметтердi төлеуге, жалақы беруге, басқа  шаруашылық мұқтаждарға жұмсалынады.  Мекемде шаруашылық немесе коммерциялық  қызметтен алынатын табыстар  болса, олар дербес кiрiс-шығыс  сметасын жоспарланады және айрықша  тәртiппен пайдаланады. 

 Сметалық  қаржыландыру бюджеттiң қаражаттарын  пайдалануды атаң қадағалайды,  тек баптардың бслгiлi бір шеңберi тұрғысында ғана оларды қайта  бөлуге шамалы мүмкіндiктер бередi. Бюджет қаражаттарын жұмсауға  мекемелердi қаржыландыруды жүзеге  асыратын қаржы органдары тарапынан  бақылау қойылған.

 Шаруашылық  жүргiзудiң шаруашылық-коммерциялық  есебi шығындарды материалдық емес  қызметтер көрсету мен игiлiктердi  сатудан түскен түсiм-ақшадан  өтелетін мекемелер мен ұйымдарда  қолданылады. Бұл ұйымдардын қызметтерi  ақыға көрсетiледi. Бұларға ақылы  негiзде жұмыс iстейтiн бiлiм  беру мен денсаулық сақтау  мекемелерi, салалық ғылыми-зерттеу  институттары, бiрқатар шығармашылық  мекемелерi, ойын-сауық орындары  жатады. Бұл әдiстi коммерциялық емес  ұйымдар мен мекемелердiң кәсiпорындары  пайдаланады. Олар қызметпен байланысты  әр түрлi ақшалай шығындар жасайды:  игiлiктер мен қызметтердi өткiзе  отырып, түсiм-ақша алады; кiрiстердiң  шығыстардан асыл түсуi қорланымды  құрайды. Бұл кесiпорындарда қаржы  материалдық өндiрiс кәсiпорындарындағыдай  ұйымдастырылады. 

 Шығындардың  өзiн-өзi өтеу әдiсi ақылы кызмет  негiзiндегi шаруашылық қызметiн ұйымдастыруды  қарастырады, бұл кызметтердiң  бағасы қорланымсыз шығыстардың  көлемiне қатысты анықталады. Бұл  әдiс мәдени-ағарту қызметi, бос  уақыты ұйымдастыру саласында  (тұрмыстық, кәсiби машықтар мен  бiлiм алу жөнiндегi, шет тiлдердi, мүдделер бойынша ұлттық клубтарда  оқып — үйренудiң курстары  мен мектептерi) қолданылады. 

 Нсгiзiнен  коммерциялық емес қызмет коғамдық  тауарлар, игіліктер мен қызметтердi өндiру және олармен қамтамасыз  етудiң қажеттiгiмен айқындалады.  Қоғамдық тауарлардың белгiлi  бiр тұрлерiн ондiрудi едәуiр  ауыс пайдасымен байланысты мемлекет  өзiне алады. 

 Коммерциялық  емес мекемелер, ұйымдар қызметiнiң  материалдық негiзi өндiрiстiк емес  арналымдағы капиталдар болып  табылады, олардың натуралдық және  ақша нысандары болады. Натуралдық  нысандағы қорларды ұйымдар мен  мекемелер сатып алады және  олар тұтыну процесiнде өзiнiң  құнын жоғалтады. Осылай жасалған  игiлiк пен қызметтердiң тек  тұтыну кұны ғана болады. Материалдық  емес өнiм мен қызметтердi жасау  процесiнде жүзеге асырылатын  өндiрiстiк емес қорлардың қозғалысы  нысандарының, сондай-ақ олардың  ұдайы жаңғыртылуының салалық  ерекшелiктерi болады. Қызметтiң бұл  түрiнде көбiнесе жоғары бiлiктiлiктiң  ой еңбегi қолданылады, сондықтан  шығындарда әдеттегiдей басты  орынды еңбекке ақы төлеу алады.  Материалдық емес өнiм қордаландырылуға  жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға  болмайды, бiрақ оның мекеме, ұйым  шығындарының сомасына тең ақшалай  бағалауы болады.